2.1.1. JAKOŚĆ I DOSTĘPNOŚĆ USŁUG EDUKACYJNYCH
Jakość i dostępność usług edukacyjnych ma zdecydowany wpływ na przyszłość młodzieży, która kończy edukację i rozpoczyna drogę na rynku pracy.
Szczególnego znaczenia nabiera zapewnienie dostępności do wczesnej edukacji, niezbędnej do właściwego rozwoju umiejętności i kompetencji już od etapu przedszkolnego.
Wychowanie przedszkolne w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim było realizowane w 1 533 placówkach, co stanowiło zaledwie 7,1% placówek tego typu w kraju. Najwięcej placówek przedszkolnych funkcjonowało w województwie mazowieckim – 3 390 (15,8%), najmniej w województwie opolskim – 471 (2,2%). W województwie podkarpackim największą liczbę, spośród placówek wychowania przedszkolnego, stanowiły oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych (823 tj. 53,7%) oraz przedszkola (558 tj. 36,4%). Więcej oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych występowało jedynie w województwie mazowieckim (1 324 tj. 39,1% placówek w mazowieckim) oraz w województwie małopolskim (928 tj. 43,2% placówek w małopolskim). Przedszkola w województwie podkarpackim stanowiły zaledwie 5,3% przedszkoli w kraju, jednakże była to największa liczba spośród województw Polski Wschodniej, podobnie - punkty przedszkolne
w podkarpackim stanowiły jedynie 7,0% takich placówek w kraju, ale najwięcej wśród województw Polski Wschodniej.
Wykres 42. Wychowanie przedszkolne według województw w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
W roku szkolnym 2013/2014 do placówek wychowania przedszkolnego w województwie podkarpackim uczęszczało 67 476 dzieci, co stanowiło zaledwie 5,2% dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w całym kraju. Najwięcej dzieci uczęszczało do placówek wychowania przedszkolnego w województwie mazowieckim – ponad 201 tys. (15,5%). W województwie podkarpackim dzieci uczęszczające do placówek wychowania przedszkolnego na wsi stanowiły 50,1% ogółu dzieci uczęszczających do tego typu placówek w województwie. Był to najwyższy odsetek w kraju, przy średniej – 33,0% dzieci w placówkach na wsi w ogóle dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego.
Wykres 43. Dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Odsetek dzieci w wieku 3-5 objętych wychowaniem przedszkolnym w 2011 r. wynosił średnio dla całego kraju 69,20%. Więcej takim wychowaniem objęto dzieci w mieście (84,0%), niż na wsi (49,3%).
Wykres 44. Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w 2011 r.
Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
W roku 2012 wzrósł odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym do 69,7%. Odsetek ten wzrósł w miastach (do 83,7%), zmalał natomiast na wsi (do 50,8%).
Na podstawie danych GUS odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w 2011 r. w województwie podkarpackim stanowił ogółem 61,7%, przy czym w podziale na miasto i wieś odsetek ten wynosił odpowiednio: 84,3% i 47,1%. W 2012 r. % ogółem dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wzrósł do 63,8%, wzrósł także zarówno dla miast do 84,5%, jak i dla wsi – do 50,2%. W 2013 r. wzrósł również odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym – do 68,2%, w mieście do 89,3%, a na wsi do 54,5%.
Nauczanie na etapie szkoły podstawowej w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim było prowadzone w 1 093 szkołach, co stanowiło ponad 8% (5 miejsce) szkół podstawowych w kraju. Do szkół podstawowych w podkarpackim uczęszczało 122 063 uczniów - 5,7% (8 miejsce) uczniów szkół podstawowych w kraju. Zarówno w zakresie liczby szkół podstawowych, jak i liczby uczniów w tych szkołach, województwo podkarpackie było liderem wśród województw Polski Wschodniej.
Wykres 45. Szkoły podstawowe według województw w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Na kolejnym etapie edukacji – gimnazjalnym – nauka w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim prowadzona była w 579 szkołach, co stanowiło 7,6%
(5 miejsce) gimnazjów w kraju. W gimnazjach podkarpackiego uczyło się 68 742 uczniów (6,0% uczniów gimnazjów w kraju – 8 miejsce w kraju). W zakresie nauczania gimnazjalnego województwo podkarpackie, podobnie jak i w zakresie szkoły podstawowej, było liderem wśród województw Polski Wschodniej (w zakresie liczby szkół jak i liczby uczniów).
Wykres 46. Gimnazja w roku szkolnym 2013/2014 według województw
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Wskaźnikiem jakości usług edukacyjnych jest ponadto dostępność uczniów do Internetu. Dane GUS za 2012 r. plasowały województwo podkarpackie na pierwszym miejscu (szkoły podstawowe) oraz drugim miejscu (gimnazja) w kraju pod względem liczby uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów. W sytuacji, gdy średnio dla całego kraju, liczba uczniów ze szkół podstawowych (bez specjalnych) przypadająca na jeden komputer z dostępem do Internetu wynosiła 10,02 (10,64 w 2011 r.), a liczba uczniów z gimnazjów (bez specjalnych) przypadająca na jeden komputer z dostępem do Internetu wynosiła 10,17 (10,95 w 2011 r.) to w województwie podkarpackim na jeden komputer w szkołach podstawowych przypadało jedynie 7,55 (7,95 w 2011 r.) a w gimnazjach – 8,66 (9,20 w 2011 r.) uczniów. Dane z 2012 r. wskazywały, iż w województwie podkarpackim była najlepsza w kraju dostępność do Internetu w szkołach podstawowych i niemal najlepsza w gimnazjach (spadek na miejsce 2, na rzecz województwa opolskiego – 6,76).
Wykres 47. Liczba uczniów przypadająca na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w 2012 r. (na podst. danych GUS)
Jakość edukacji podstawowej mierzona wynikiem sprawdzianu szóstoklasisty wskazuje, że poziom nauczania w szkołach województwa podkarpackiego jest wyższy, niż średnia krajowa. W 2011 r. średnia liczba uzyskanych punktów z tego egzaminu w województwie podkarpackim (dla największej grupy uczniów, czyli uczniów bez dysfunkcji i z dysleksją) wyniosła 25,84 punktów, natomiast średnia dla Polski – 25,27. Wyniki te plasowały województwo podkarpackie w kraju jedynie za województwem małopolskim (26,17 pkt.) i województwem mazowieckim (25,96 pkt.). W 2012 r. uczniowie z podkarpackiego uplasowali się na 4 miejscu w kraju pod względem wyniku egzaminu po szkole podstawowej (22,97 pkt.), co było wynikiem wyższym od średniej krajowej, która wynosiła 22,75 pkt. Województwo podkarpackie zostało wyprzedzone przez mazowieckie (23,87 pkt.), małopolskie (23,66 pkt.) oraz przez podlaskie (23,10 pkt.). W 2013 r. średni wynik z egzaminu był również wyższy, niż średnia krajowa, wynosząca 34,03 pkt. Podkarpackie tym razem uplasowało się na 3 miejscu w kraju (z wynikiem 24,35 pkt.), za mazowieckim (25,22 pkt.) i małopolskim (25,13 pkt.). Podobne wyniki były również w 2014 r. i w 2015 r. W roku 2014 średni wynik w kraju wyniósł 25,8 pkt., w podkarpackim natomiast 26,3 pkt. (w mazowieckim 26,3 pkt., w małopolskim 26,8 pkt). Z kolei średni wynik egzaminu w kraju w 2015 r. wyniósł 66,7 pkt. W podkarpackim w tym roku wynik egzaminu wyniósł 67,7 pkt, w mazowieckim – 69,9 pkt., a w małopolskim 69,5 pkt.
Również na kolejnym etapie nauczania, a mianowicie w szkołach gimnazjalnych, wyniki egzaminu w województwie podkarpackim były nieco wyższe, niż wynosiła średnia krajowa.
Na podstawie danych z Centralnej Komisji Egzaminacyjnej (www.cke.edu.pl) w 2011 r. egzamin gimnazjalny został przeprowadzony w 7 031 gimnazjach w kraju - z których 3 379 tj. 48,06% stanowiły gimnazja na wsi. Na terenie województwa podkarpackiego były to 564 gimnazja, z których najwięcej w kraju, bo aż 418 (tj.74,11%) stanowiły gimnazja na wsi. Do egzaminu gimnazjalnego przystąpiło ogółem w kraju 418 763 uczniów, z których 25 539 stanowili uczniowie z województwa podkarpackiego.
Egzamin gimnazjalny składał się z trzech części: części humanistycznej, części matematyczno-przyrodniczej i z języka obcego nowożytnego. W każdej części egzaminu uczeń mógł uzyskać maksymalnie 50 punktów.
Biorąc pod uwagę najliczniejszą grupę uczniów (uczniów bez dysfunkcji oraz uczniów z dysleksją), wyniki egzaminu gimnazjalnego przedstawiają się następująco: w części humanistycznej plasowały województwo podkarpackie z 26,99 punktami na drugim miejscu w kraju po województwie mazowieckim (27,33 pkt) - przy czym średnia dla kraju z tej części egzaminu wyniosła 25,31 pkt. Natomiast wyniki egzaminu z części matematyczno-przyrodniczej ze średnią dla województwa 24,39 pkt. dały podkarpackiemu trzecie miejsce w kraju po województwie małopolskim (24,91 pkt.) i mazowieckim (24,54 pkt.). W tej części egzaminu średnia dla kraju wyniosła 23,63 pkt.
Uczniowie zdający egzamin z języka obcego (dane dla całego kraju) wybierali przede wszystkim język angielski (81%) oraz niemiecki (17%). 2% wybrało pozostałe języki (rosyjski, francuski, hiszpański, włoski). Wyniki egzaminu gimnazjalnego z języka obcego w województwie podkarpackim wskazywały na niższy jego poziom w stosunku do wyników w kraju. Podkarpackie z 27,91 pkt. z języka angielskiego to zaledwie 11 miejsce w kraju, przy czym średnia dla wszystkich województw wyniosła 28,16 punktów. Nieco lepiej w skali kraju uplasowało się województwo podkarpackie pod względem wyników egzaminu gimnazjalnego z języka niemieckiego, bowiem uzyskane 28,54 punkty stanowiły 4 wynik w kraju (przy średniej krajowej 27,80 punktów).
W 2012 r. średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w województwie podkarpackim były również powyżej średniej krajowej. W skali kraju wynosiła ona 65% w części humanistycznej i 47% w części matematyczno – przyrodniczej. Wynik egzaminu w części humanistycznej, wynoszący w podkarpackim 67% plasował województwo na 2 miejscu razem z lubelskim i mazowieckim, a po małopolskim, które z wynikiem 69% uplasowało się na 1 miejscu w kraju. W części matematyczno – przyrodniczej podkarpackie znalazło się na 3 miejscu z wynikiem 49 % i zostało wyprzedzone przez małopolskie i mazowieckie (po 50%).
W 2013 r. średnie wyniki w kraju z egzaminu gimnazjalnego w zakresie języka polskiego wyniosły 62 %, a w zakresie historii i wiedzy o społeczeństwie 58%. W zakresie języka polskiego podkarpackie osiągnęło 3 wynik w kraju, wynoszący 63%. Najlepsze wyniki osiągnęli uczniowie w mazowieckim i w małopolskim (po 64%). Podobne wyniki zarejestrowano również w zakresie historii i wiedzy o społeczeństwie: w podkarpackim 59% (3 miejsce w kraju), w małopolskim i w mazowieckim – 60%. W zakresie matematyki średni wynik w kraju wyniósł 48%, a w zakresie przedmiotów przyrodniczych – 62%. Podkarpackie znalazło się na 3 miejscu pod względem wyniku egzaminu z matematyki (50%), za małopolskim i mazowieckim (po 51%). W zakresie przedmiotów przyrodniczych podkarpackie zostało wyprzedzone jedynie przez małopolskie (63%) osiągając drugi wynik w kraju – 62%.
Reasumując wyniki egzaminu gimnazjalnego na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl) w województwie podkarpackim w stosunku do średniej krajowej 2011 r. wyniosły:
dla części humanistycznej – 1,07
dla części matematyczno-przyrodniczej – 1,03
Również w następnych latach średnie wyniki egzaminów gimnazjalnych w podkarpackim utrzymywały się powyżej średniej krajowej, wynosząc w części humanistycznej z języka polskiego w 2012 r. – 103,08, w 2013 r. – 101,61, a w 2014 r. - 102,94.
Podobnie wysokie wyniki osiągnięto w części humanistycznej z historii i wiedzy o społeczeństwie, w 2012 r. - 101,64, w 2013 r. – 101,72, a w 2014 r. – 101,69.
Wysokie wyniki egzaminu osiągnięto w podkarpackim również w części matematyczno-przyrodniczej z zakresu matematyki: w 2012 r. – 104,26, w 2013 r. – 104,17, a w 2014 r. – 104,25. Powyżej średniej plasowały się również wyniki egzaminu z części matematyczno-przyrodniczej z przyrody: w 2012 r. – 102,00, w 2013 r. – 105,08, a w 2014 r. – 101,92.
Wykres 48. Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części humanistycznej z języka polskiego w 2012 i w 2013 r. (Polska=100)
Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
Wykres 49. Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części humanistycznej z historii w 2012 i w 2013 r. (Polska=100)
Opracowanie własne na podstawie danych GUS – BDL
Wykres 50. Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej z matematyki w 2012 i w 2013 r. (Polska=100)
Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
Wykres 51. Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego w części matematyczno-przyrodniczej z przyrody w 2012 i w 2013 r. (Polska=100)
Opracowanie własne na podstawie danych GUS/ BDL
Analizując kolejny etap nauczania – szkoły ponadgimnazjalne – do 90 zasadniczych szkół zawodowych województwa podkarpackiego uczęszczało w roku szkolnym 2013/2014 – 10 629 uczniów. Liczba zasadniczych szkół zawodowych plasowała województwo zaledwie na 11 miejscu w kraju (5,0%), natomiast liczba uczniów na 8 miejscu (5,7%). Pod względem liczby szkół, wśród województw Polski Wschodniej województwo podkarpackie zostało wyprzedzone, z liczbą 105, przez województwo lubelskie, jednakże liczba uczących się uczniów w tych szkołach była niższa, niż w podkarpackim (wynosiła 8 910 uczniów).
Wykres 52. Zasadnicze szkoły zawodowe w roku szkolnym 2013/2014 według województw
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Do kolejnego typu szkół ponadgimnazjalnych – liceów ogólnokształcących i uzupełniających liceów ogólnokształcących w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim uczęszczało 43 280 uczniów, co stanowiło 5,8% uczniów w tego typu szkołach w kraju (10 miejsce). Uczniowie ci uczęszczali do 209 szkół w podkarpackim (4,8% - 11miejsce). W skali kraju liczba takich placówek wynosiła 4 334. Wśród województw Polski Wschodniej więcej tego typu szkół, niż w podkarpackim, występowało w województwie lubelskim (276 tj. 6,4% tego typu szkół w kraju), więcej również uczęszczało do nich uczniów (47 496 tj. 6,3% uczniów w tego typu szkołach w kraju).
Wykres 53. Licea ogólnokształcące i uzupełniające licea ogólnokształcące w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Spośród liceów ogólnokształcących i uzupełniających liceów ogólnokształcących, w województwie podkarpackim przeważały szkoły dla młodzieży, stanowiąc 57,4% tego typu szkół. Podobnie w skali kraju - również przeważały szkoły dla młodzieży, stanowiąc 46,7% tego typu szkół.
Do szkół ponadgimnazjalnych, oferujących kształcenie należą licea profilowane.
W roku szkolnym 2013/2014 w skali kraju funkcjonowało takich placówek zaledwie 243, w których uczyło się 7 140 uczniów. W województwie podkarpackim w tym czasie funkcjonowało 11 tego typu placówek (4,5% - 9 miejsce) z liczbą uczniów wynoszącą 306 osób (4,3% - 9 miejsce).
Wykres 54. Licea profilowane w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Licea profilowane w kraju to przede wszystkim licea dla młodzieży (83,1%), oraz w dużo mniejszym stopniu, licea dla dorosłych (13,6%). W województwie podkarpackim licea tego typu to przede wszystkim szkoły dla młodzieży.
Kolejnym typem szkół ponadgimnazjalnych są technika i technika uzupełniające. W roku szkolnym 2013/2014 w całym kraju funkcjonowało 2 622 takich szkół, do których uczęszczało 535 364 uczniów. W województwie podkarpackim tego typu szkół było 140 (5,3% - 9 miejsce). Uczyło się w nich 35 832 uczniów (6,7% - 6 miejsce). Wśród województw Polski Wschodniej więcej szkół zlokalizowanych było w województwie lubelskim (194 - 7,4% - 6 miejsce), jednakże uczęszczało do nich mniej uczniów, niż w województwie podkarpackim (31 537 uczniów).
Wykres 55. Technika i technika uzupełniające w roku szkolnym 2013/2014
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
W strukturze techników i techników uzupełniających w kraju zdecydowanie przeważały szkoły dla młodzieży stanowiąc 76,5% tego typu szkół. Szkoły dla dorosłych stanowiły zaledwie 21,9%. W województwie podkarpackim również zdecydowanie przeważały szkoły dla młodzieży, stanowiąc 82,9% spośród techników. Szkoły dla dorosłych stanowiły nieco powyżej 16,4%.
Reasumując szkolnictwo ponadgimnazjalne w roku szkolnym 2013/2014 (szkoły ponadgimnazjalne ogółem, w tym; dla młodzieży, specjalne i dla dorosłych) w województwie podkarpackim do 450 szkół uczęszczało 90 047 uczniów. Największym zainteresowaniem wśród uczniów cieszyły się licea ogólnokształcące i uzupełniające licea ogólnokształcące: do 220 szkół uczęszczało 43 586 uczniów (48,4%), oraz technika i technika uzupełniające: do 140 szkół uczęszczało 35 832 uczniów (39,8%). Zasadnicze szkoły zawodowe cieszyły się zainteresowaniem jedynie nieco ponad 11,8% uczniów szkół ponadgimnazjalnych w województwie podkarpackim.
Wykres 56. Szkoły ponadgimnazjalne w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Nauczyciele realizujący obowiązkowe zajęcia edukacyjne w roku szkolnym 2013/2014 zatrudnieni byli w skali kraju ogółem na ponad 475 972 etatach. Zdecydowanie więcej nauczycieli w skali kraju, zatrudnionych było w miastach (prawie 70%), niż na wsi. We wszystkich województwach utrzymywała się taka tendencja, jednakże w różnym %. Województwo podkarpackie wyróżniało sięw tym zakresie największym w skali kraju odsetkiem nauczycieli zatrudnionych na wsi, w stosunku do nauczycieli zatrudnionych w mieście (odpowiednio 44,0% i 56,0%).
Wykres 57. Nauczyciele w podziale na miasto i wieś w roku szkolnym 2013/2014 (w przeliczeniu na etaty)
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Spośród nauczycieli zatrudnionych w roku szkolnym 2013/2014 w województwie podkarpackim, prawie 61,8% stanowili nauczyciele dyplomowani (1 miejsce w kraju). W skali kraju odsetek ten wynosił 51,7%.
Wykres 58. Nauczyciele w województwie podkarpackim w roku szkolnym 2013/2014 według stopnia awansu zawodowego (w przeliczeniu na etaty)
Opracowanie własne na podstawie: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2013/2014, GUS, Warszawa 2014
Miernikiem jakości nauczania są wyniki egzaminów. Na podstawie ,,Informacji o wynikach egzaminu maturalnego w maju, w czerwcu, w sierpniu 2011 r.” (www.cke.edu.pl) spośród 344 380 zdających, którzy przystąpili do wszystkich egzaminów obowiązkowych egzaminu maturalnego 85% zdało egzamin. Wyniki te zdecydowanie różniły się w zależności od typu szkoły. Największą zdawalnością charakteryzowali się zdający z liceów ogólnokształcących (93% spośród nich zdało egzamin maturalny) i techników (76% zdało egzamin). W liceach profilowanych osoby, które zdały egzamin dojrzałości, stanowiły 67%. Zdecydowanie najsłabiej poradzili sobie z egzaminem maturalnym zdający z liceów uzupełniających (37% zdało egzamin) i techników uzupełniających (32% zdało egzamin).
Na podstawie ,,Sprawozdania z egzaminu maturalnego w 2011 roku” (www.oke.kakow.pl) Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Krakowie, która przeprowadza egzaminy na terenie trzech województw Polski południowo-wschodniej, w tym podkarpackiego, zdawalność matury w 2011 r. wyniosła 75,5%. Zdawalność ta została obliczona dla absolwentów, którzy przystąpili do egzaminu maturalnego ze wszystkich przedmiotów obowiązkowych (absolwenci, którzy w 2011 r. przystąpili do egzaminu maturalnego po raz pierwszy). Zdawalność matury w województwie podkarpackim (74,5%) była jedynie nieznacznie wyższa niż w lubelskim (74,0%). Najlepiej, spośród absolwentów 2011 r. zdających maturę na obszarze działania OKE w Krakowie, zdali absolwenci z województwa lubelskiego (77,3%).
Tutaj także, podobnie jak w skali całego kraju, wyniki egzaminu były zależne od typu szkoły. Na terenie działania OKE w Krakowie (lubelskie, małopolskie, podkarpackie) zdecydowanie najlepiej maturę zdali absolwenci liceów ogólnokształcących (86,1%). Nieco słabiej w zdawalności wypadli absolwenci techników (61,4% zdało egzamin) i liceów profilowanych (51,1%). Najsłabiej poradzili sobie z egzaminem maturalnym absolwenci liceów uzupełniających (19,3% zdało egzamin)
i techników uzupełniających (16,2% zdało egzamin).
W województwie podkarpackim na średnią 74,5% zdanych egzaminów maturalnych, w każdym z poszczególnych typów szkół zdawalność była również niższa, niż średnio na terenie działania OKE w Krakowie. Mimo, że najlepiej ze zdaniem egzaminu maturalnego poradzili sobie absolwenci liceów ogólnokształcących i techników, to stanowili oni jednak odpowiednio 85,7% i 60,7% absolwentów tych szkół. Spośród absolwentów liceów profilowanych z terenu województwa podkarpackiego 48,5% zdało egzamin maturalny. Najsłabsze wyniki egzaminu maturalnego odnotowano wśród absolwentów liceów uzupełniających (14,4% zdało egzamin) i techników uzupełniających (12,9% zdało egzamin).
Analizując wyniki egzaminu należy brać pod uwagę liczbę absolwentów w poszczególnych typach szkół. Zdecydowanie najwięcej absolwentów 2011 r. w województwie podkarpackim przystąpiło do egzaminu maturalnego w liceach ogólnokształcących. Stanowili oni 60,1% spośród 22 721 absolwentów. Niemal o połowę mniej stanowili absolwenci techników (35,1%). Absolwenci liceów profilowanych oraz liceów i techników uzupełniający łącznie stanowili około 4,7% zdających maturę w 2011 r.
Na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl) zdawalność egzaminu maturalnego w 2011 r. mieściła się w 4 grupach: największą zdawalność – 77%, odnotowano w 3 województwach (lubuskie, małopolskie, podlaskie), zdawalność 76% - w 4 województwach. Największą grupę stanowiły województwa, w których zdawalność wyniosła 75% - 6 województw, najniższą zdawalność – 73% zanotowano w 3 województwach (lubelskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie). Województwo podkarpackie znalazło się w grupie województw, gdzie 75% absolwentów 2011 r. zdało egzamin maturalny.
W maju 2012 r. do matury w naszym kraju przystąpiło 330 018 absolwentów z 2012 r. (w podkarpackim 21 749, tj. 6,6%). Odsetek sukcesów wyniósł w kraju 80%, w podkarpackim również 80%. Najlepiej maturę zdali absolwenci lubuskiego, małopolskiego i podlaskiego (po 82% sukcesów). W kolejnej grupie, w której 81% zdało maturę znalazły się mazowieckie i śląskie. Podkarpackie oraz kolejne 7 województw znalazło się w następnej grupie, w której 80% absolwentów zdało maturę.
W maju 2013 r. do wszystkich egzaminów obowiązkowych przystąpiło w naszym kraju 314 485 osób, z których 255 057 zdało egzamin (co stanowiło 81%). W województwie podkarpackim przystąpiło do matury 20 362 absolwentów (6,5% zdających absolwentów w kraju). Podkarpackie znalazło się w grupie województw, w których 81% zdających zdało egzamin maturalny (podobnie jak w dolnośląskim, łódzkim, mazowieckim, opolskim, pomorskim i wielkopolskim). Najlepiej maturę zdali uczniowie w małopolskim – 84%, na drugim miejscu znalazło się lubuskie, w którym 83% zdających zdało maturę. W grupie województw, w których 82% zdających zdało maturę znalazło się kujawsko-pomorskie, podlaskie i śląskie. Najsłabiej maturę zdali uczniowie w lubelskim i warmińsko-mazurskim (po 80%) oraz świętokrzyskim i zachodniopomorskim (po 79%).
W 2014 r. w maju do wszystkich egzaminów obowiązkowych matury przystąpiło w Polsce 293 974 absolwentów z 2014 r. Maturę zdało 71% spośród nich (208 023 osoby). W podkarpackim przystąpiło do matury ponad 18,8 tys. absolwentów, którzy stanowili 6,4% ogółu zdających absolwentów w kraju. Najlepiej egzamin maturalny zdali absolwenci z lubuskiego (74% sukcesów) oraz małopolskiego i podlaskiego (po 73% sukcesów). W trzeciej grupie województw, w których 71% zdających zdało egzamin maturalny znalazło się 7 województw w tym podkarpackie (obok kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, mazowieckiego, pomorskiego, śląskiego i świętokrzyskiego).
Średnie wyniki egzaminów maturalnych w podkarpackim w stosunku do średniej krajowej (Polska=100) wyniosły w 2011 r. 1,00 (na podst. danych GUS). W 2012 wyniki te dla województwa nie zmieniły się, nadal wynosiły 1,00. Podobnie 2013 r. i 2014 r. wyniki egzaminu maturalnego
w podkarpackim w stosunku do całej Polski wyniosły 1,00.
2.1.2. OFERTA EDUKACYJNA DOSTOSOWANA DO ZMIENIAJĄCEGO SIĘ REGIONALNEGO RYNKU PRACY, POSTĘPU TECHNOLOGICZNEGO ORAZ POTRZEB BRANŻ KLUCZOWYCH GOSPODARKI
Zmieniający się regionalny rynek pracy, postęp technologiczny, potrzeby kluczowych branż gospodarki wymagają mocniejszego powiązania szkół z gospodarką. Szczególnego znaczenia nabierają więc szkoły uczące zawodu.
O jakości kształcenia w tych szkołach świadczą wyniki egzaminów zawodowych. W 2011 roku egzaminami zawodowymi objęto 59 zawodów dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych i 102 zawody dla absolwentów techników i szkół policealnych. W województwie podkarpackim było to odpowiednio: w 33 zawodach w ZSZ i w 68 zawodach dla technikum i szkół policealnych.
Najczęściej wybieranym w kraju w 2011 r. zawodem na egzaminie w zasadniczych szkołach zawodowych był kucharz małej gastronomii (prawie 11,5 tys. zdających). Nieco mniejszym zainteresowaniem cieszył się zawód sprzedawca (prawie 9,8 tys. zdających). Trzecim w kolejności pod względem zainteresowania zdających był mechanik pojazdów samochodowych (ponad 5,6 tys. zdających). W zawodzie opiekun medyczny zdawało egzamin w zasadniczych szkołach zawodowych prawie 2,8 tys. osób. Niewielkim zainteresowaniem cieszyły się zawody związane z budownictwem. W zawodzie technolog robót wykończeniowych w budownictwie zdawało egzamin 1,96 tys. osób,a w zawodzie murarz 1,8 tys. Jeszcze mniej osób zdawało egzamin w zawodzie mechanik-operator pojazdów i maszyn rolniczych (1,25 tys.).
Wykres 59. Najczęściej wybierane zawody na egzaminie w zasadniczych szkołach zawodowych w 2011 r. w Polsce
Opracowanie własne na podstawie: Prezentacja wyników ogólnych egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, który odbył się w czerwcu 2011 r. dla absolwentów wszystkich typów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, którzy uzyskali świadectwo ukończenia szkoły w kwietniu i w czerwcu, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2011
W województwie podkarpackim w 2011 r. w zasadniczych szkołach zawodowych również największą popularnością wśród zdających cieszył się zawód – kucharz małej gastronomii (540 zdających), a w dalszej kolejności – mechanik pojazdów samochodowych (526 zdających). Następną grupę popularnych zawodów stanowiły zawody ,,budowlane”. W zawodzie technolog robót wykończeniowych w budownictwie zdawało 1 962 osoby, a w zawodzie murarz – 1 807. Zawód sprzedawca został wyprzedzony przez elektryka i operatora obrabiarek skrawających.
Wykres 60. Najczęściej wybierane zawody na egzaminie w zasadniczych szkołach zawodowych w 2011 r. w województwie podkarpackim
Opracowanie własne na podstawie: Wyniki ogólne z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe dla absolwentów zasadniczych szkól zawodowych - województwo podkarpackie - sesja letnia 2011, Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie, Kraków 2011
Zdawalność najczęściej wybieranych egzaminów w zasadniczych szkołach zawodowych w województwie podkarpackim była porównywalna jak w kraju. W 5 egzaminach wyniki były niższe, w 1 przypadku równe zdawalności w kraju, a w 6 przypadkach wyższe, niż w kraju. Zdecydowanie najniższą zdawalność zanotowano w zawodzie elektryk (65,2% w kraju i zaledwie 44,9% w województwie). Najwyższą zdawalnością charakteryzowały się w podkarpackim, podobnie jak i w kraju, egzaminy w zawodach fryzjer (odpowiednio 98,5% - województwo i 93,7% - kraj) oraz opiekun medyczny (odpowiednio 95,6% - województwo i 92,5% - kraj).
Wykres 61. Zdawalność najczęściej wybieranych zawodów na egzaminie w zasadniczych szkołach zawodowych w 2011 r.
Opracowanie własne na podstawie: Prezentacja wyników ogólnych egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, który odbył się w czerwcu 2011 r. dla absolwentów wszystkich typów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, którzy uzyskali świadectwo ukończenia szkoły w kwietniu i w czerwcu, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2011 oraz Wyniki ogólne z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych - województwo podkarpackie - sesja letnia 2011, Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie, Kraków 2011
Najczęściej wybieranymi w 2011 r. w kraju, zawodami na egzaminach w technikach i szkołach policealnych były: technik informatyk (ponad 16 tys. zdajacych), oraz technik ekonomista (ponad 13,3 tys. zdających). Kolejna grupa popularnych zawodów to technik hotelarstwa (ponad 10,3 tys. zdających) i technik mechanik (ponad 10,2 tys. zdających).
Wykres 62. Najczęściej wybierane zawody na egzaminie w technikach i szkołach policealnych w 2011 r. w Polsce
Opracowanie własne na podstawie: Prezentacja wyników ogólnych egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, który odbył się w czerwcu 2011 r. dla absolwentów wszystkich typów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, którzy uzyskali świadectwo ukończenia szkoły w kwietniu i w czerwcu, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2011
W województwie podkarpackim również najpopularniejszym zawodem na egzaminach w technikach i szkolach policealnych był technik informatyk (ponad 1,1 ts. zdajacych). Nieco mniej zdawało w zawodzie technik mechanik (ponad 1,0 tys.). W zawodzioe technik ekonomista liczba zdajacych wyniosła 939 osóvb, niewiele mniej (833 osób) zdawało egzamin w zawodzie technik zywienia i gospodarstwa domowego.
Wykres 63. Najczęściej wybierane zawody na egzaminie w technikach i szkołach policealnych w 2011 r. w województwie podkarpackim
Opracowanie własne na podstawie: Wyniki ogólne z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe dla absolwentów techników i szkół policealnych - województwo podkarpackie - sesja letnia 2011, Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie, Kraków 2011
Zdawalność najczęściej wybieranych zawodów na egzaminie w technikach i szkołach policealnych w 2011 r. w województwie podkarpackim była porównywalna jak w kraju. Spośród 14 zawodów zdawalność w województwie była wyższa w 9 przypadkach niż w kraju, w 1 była taka sama, jak w kraju, a w 4 – niższa niż w kraju. Najniższą zdawalność w województwie zanotowano w zawodzie technik hotelarstwa (39,8%) i w zawodzie technik rolnik (37,3%).
Wykres 64. Zdawalność najczęściej wybieranych zawodów na egzaminie w technikach i szkołach policealnych w 2011 r.
Opracowanie własne na podstawie: Prezentacja wyników ogólnych egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, który odbył się w czerwcu 2011 r. dla absolwentów wszystkich typów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, którzy uzyskali świadectwo ukończenia szkoły w kwietniu i w czerwcu, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2011 oraz Wyniki ogólne z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe dla absolwentów techników i szkół policealnych - województwo podkarpackie sesja letnia 2011, Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie, Kraków 2011
Biorąc pod uwagę proporcje absolwentów poszczególnych rodzajów szkół w województwie podkarpackim, daje się zauważyć niekorzystną tendencję. W roku szkolnym 2010/2011 zdecydowanie dominowali absolwenci liceów ogólnokształcących, stanowiąc prawie połowę absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (zawodowych, techników i liceów ogólnokształcących).
Na podstawie danych Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w Krakowie w 2013 r. w sesji letniej do dwóch etapów egzaminu zawodowego przystąpiło 36 266 absolwentów techników i liceów profilowanych (z podkarpackiego, lubelskiego i z małopolskiego). Największą popularnością cieszyły się następujące zawody: technik informatyk - 9,6% zdających, technik ekonomista-6,2%, technik budownictwa-5,5%, technik usług fryzjerskich-4,8% i technik usług kosmetycznych-4,8%.
W podkarpackim do tego egzaminu przystąpiło 10 246 absolwentów techników i liceów profilowanych. Tutaj również największą grupę stanowili absolwenci następujących kierunków: technik informatyk-10,4%, a ponadto technik żywienia zbiorowego-6,5%, technik ekonomista-6,5%, technik mechanik-5,3%, technik usług kosmetycznych-5,2%, technik budownictwa-5,2%. Spośród zdających w województwie podkarpackim dyplom ukończenia otrzymało 6 869 osób (67% tych, którzy przystąpili do egzaminu).
Na terenie działalności OKE w Krakowie do dwóch etapów egzaminu zawodowego przystąpiło w sesji letniej w 2013 r. 8 658 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych. Największą popularnością cieszyły się następujące zawody: kucharz małej gastronomii-26%, mechanik pojazdów samochodowych-16,5%, sprzedawca-15,5%, technolog robót wykończeniowych w budownictwie -11,2%. W podkarpackim do tego egzaminu przystąpiło 2 379 absolwentów zasadniczych szkól zawodowych. W podkarpackim również największym zainteresowaniem cieszył się kucharz małej gastronomii-19,3% zdających. W dalszej kolejności popularnością cieszyły się następujące zawody: mechanik pojazdów samochodowych-17,7%, technolog robót wykończeniowych w budownictwie-9,7%.
Spośród zdających w OKE w Krakowie dyplom uzyskało 6 944 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych (80,2% zdających), w podkarpackim taki dyplom otrzymało 1 861 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych (78,2% zdających).
W 2014 r. w sesji letniej na terenie działania OKE w Krakowie do egzaminu zawodowego przystąpiło 24 209 absolwentów techników i szkół policealnych. Najwięcej przystąpiło do egzaminów w zawodach: technik informatyk-12,5%, technik ekonomista-8,4%, technik budownictwa-7,3%, technik pojazdów samochodowych-6,5%, technik mechanik-6,2%, technik hotelarstwa-6,2%, technik żywienia i gospodarstwa domowego-5,9%.
Spośród zdających na terenie działania OKE w Krakowie dyplom otrzymało 16 676 absolwentów techników i szkół policealnych (68,9% zdających), w podkarpackim odsetek ten wyniósł 69,4% (5 157 absolwentów).
W 2014 r. w sesji letniej na terenie działania OKE w Krakowie przystąpiło do egzaminu zawodowego 4 864 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych. Najwięcej zdających wybrało zawód mechanik pojazdów samochodowych-25,9%. Popularnością cieszyły się również: technolog robót wykończeniowych w budownictwie-18,5%, elektromechanik pojazdów samochodowych-6,5%. W podkarpackim do tego egzaminu przystąpiło 1 481 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych. Tutaj również mechanik pojazdów samochodowych cieszył się największym zainteresowaniem zdających (24,2% zdających) oraz technolog robót wykończeniowych w budownictwie (18,1% zdających).
Spośród zdających na terenie działania OKE w Krakowie dyplom otrzymało 3 802 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, co stanowiło 78,2% zdających, w tym 1 168 w podkarpackim (78,9% zdających w podkarpackim).
Na podst. danych GUS, w województwie podkarpackim udział absolwentów w ogólnej liczbie absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (zawodowych, techników i liceów ogólnokształcących) w roku szkolnym 2010/2011 wyniósł:
a) szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych - 17% (4 730 osób),
b) techników dla młodzieży, bez specjalnych – 34% (9 442 osoby),
c) liceów ogólnokształcących dla młodzieży, bez specjalnych – 49% (13 869 osób).
W kolejnym roku sytuacja nie uległa poprawie. Udział absolwentów w ogólnej liczbie absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w roku szkolnym 2011/2012 wynosił:
a) szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych - 16%,
b) techników dla młodzieży, bez specjalnych – 33,9%,
c) liceów ogólnokształcących dla młodzieży, bez specjalnych – 50,1%.
Sytuacja pogorszyła się jeszcze bardziej w roku szkolnym 2012/2013. Wartości powyższego wskaźnika wyniosły dla:
a) szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych - 15,3%,
b) techników dla młodzieży, bez specjalnych – 32,6%,
c) liceów ogólnokształcących dla młodzieży, bez specjalnych – 52,1%.
2.1.3. POSTAWY ZWIĄZANE Z UCZENIEM SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE
Dynamiczne zmiany gospodarcze, zmiany demograficzne powodują potrzebę stałego pogłębiania wiedzy, podnoszenia kwalifikacji i doskonalenia umiejętności.
Rozwój nauki, techniki, przemiany dokonujące się w skali globalnej, regionalnej i lokalnej sprawiają, że człowiek musi stale się rozwijać, poszerzać swoją wiedzę, umiejętności, zdobywać nowe kwalifikacje. W obliczu zmieniającego się życia i warunków pracy człowieka, niezbędne jest dostosowanie się do tych zmian poprzez odpowiednią edukację, wykształcenie i doskonalenie swoich umiejętności. Sprostanie tym wyzwaniom cywilizacji możliwe jest dzięki obecności kształcenia ustawicznego i wzrastającemu poziomowi edukacji. Idea kształcenia ustawicznego i inwestowanie w siebie, w swój rozwój ma w dzisiejszych czasach ogromne znaczenie, a przekłada się to również na wzrost i rozwój postępu społecznego i gospodarczego.
Dziś nie można nauczyć się „raz na zawsze", czy „raz na całe życie". Najlepszą inwestycją współczesnego człowieka staje więc edukacja ustawiczna. Nie ogranicza się ona wyłącznie do szkoły obligatoryjnej. Dzieci, młodzież i dorośli w coraz szerszym zakresie „uczą się", czy „mogą uczyć się" poza ramami obligatoryjnego kształcenia instytucjonalnego. Bez wątpienia istotnym jest fakt, iż o poziomie życia ludzi decyduje ogólny poziom intelektualny społeczeństwa. Dlatego kształcenie ustawiczne staje się niezbędnym warunkiem i elementem życia każdego człowieka (www.antragogika.wykłady.org).
Współczesna idea uczenia się przez całe życie nawiązuje do wcześniejszych definicji kształcenia ustawicznego. Kształcenie ustawiczne (UNESCO - Nairobi 1976) to kompleks procesów oświatowych: formalnych, nieformalnych i incydentalnych, które niezależnie od treści, poziomu i metod umożliwiają uzupełnianie wykształcenia w formach szkolnych i pozaszkolnych, dzięki czemu osoby dorosłe rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalają kwalifikacje zawodowe lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy.
Pojęcie edukacji ustawicznej odnosi się do wykorzystywania wszystkich programów edukacyjnych oferowanych przez różnorodne instytucje i organizacje, włączając w to edukację sponsorowaną przez firmy, kościoły, partie polityczne, związki zawodowe oraz inne instytucje edukacji dalszej. Głównym zadaniem edukacji ustawicznej jest w tym ujęciu wychowanie nowego typu człowieka, charakteryzującego się twórczym i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury - człowieka, który potrafi doskonalić sam siebie, zmieniać warunki życia i ulepszać je dla dobra społeczeństwa (antragogika.pl).
Proces kształcenia ustawicznego może być realizowany w różnych formach. Wyróżnia się formy szkolne i pozaszkolne.
Dominującymi formami organizacyjno-programowymi kształcenia ustawicznego są w formach szkolnych - szkoły dla dorosłych, a także studia podyplomowe i specjalistyczne, a w formach pozaszkolnych - uniwersytety powszechne, robotnicze, ludowe, dla rodziców, uniwersytety trzeciego wieku, studia oświatowe oraz kursy zawodowe i problemowe, spotkania autorskie, hobbystyczne i wiele innych form. W szkołach dla pracujących organizuje się kształcenie w formie nauczania stacjonarnego lub „na odległość".
Do stacjonarnych form kształcenia należą szkoły wieczorowe lub zmianowe dla pracujących, do form kształcenia „na odległość” - studia korespondencyjne, zaoczne, eksternistyczne oraz szkoły wielodziałowe.
Jedną z najważniejszych organizacyjnych form nauczania, którą cechuje zróżnicowanie
i elastyczność są kursy zawodowe. Do podstawowych form kursowych zalicza się:
• kursy kwalifikacyjne, przygotowujące do egzaminów na tytuły robotnika kwalifikowanego
i mistrza w przemyśle oraz rzemiośle;
• kursy wyuczające zawodu lub przygotowujące do egzaminów na określone uprawnienia, np. do kierowania pojazdem samochodowym;
• kursy doskonalące, mające na celu aktualizację wiadomości i umiejętności pracowników kwalifikowanych;
• kursy wynikające z osobistych zainteresowań, np. kursy językowe, komputerowe inne (www.antragogika.wykłady.pl)
Kształcenie ustawiczne staje się niezbędną koniecznością współczesnego człowieka. Uczyć się trzeba przez całe życie dlatego, iż wiedza się starzeje, kwalifikacje się dezaktualizują, ale również człowiek zapomina to, czego się wcześniej nauczył. Wyższa wiedza i kwalifikacje wpływają na lepszą jakość i efekty pracy. Czas i pieniądze zainwestowane w naukę owocują lepszą pracą i jednocześnie wyższym poziomem życia (www.antragogika.wykłady.org.)
Kształcenie ustawiczne jest zróżnicowane na terenie kraju. W 2011 r. odsetek osób w wieku 25-64 uczestniczących w tego typu kształceniu dla całego kraju wyniósł 4,40%
w ogólnej liczbie ludności w tym wieku, w 2012 r. wzrósł do 4,50%. Największą popularnością cieszyło się wśród mieszkańców województwa mazowieckiego, gdzie w 2012 r. 6,90% osób uczestniczyło w takim kształceniu (w 2011 r. 6,60%). W kolejnych województwach, a mianowicie pomorskim i lubelskim, sięgnęło w 2012 r. odpowiednio 6,10% i 5,2%. W województwie podkarpackim kształcenie ustawiczne nie cieszyło się popularnością.
W podkarpackim odsetek osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym w wieku 25-64 lat, w ogólnej liczbie ludności w tym wieku, wyniósł w 2011 r. 3,0%. Był to najniższy odsetek (razem z województwem warmińsko-mazurskim) w kraju. Podobnie w 2012 r. mimo, iż średnio w kraju zanotowano wzrost, w województwie podkarpackim odsetek ten nadal wynosił 3,0%. Jednakże był to odsetek wyższy, niż w województwach: lubuskim (2,9%) i warmińsko-mazurskim (2,8%). W latach następnych odsetek osób dorosłych uczestniczących w kształceniu i szkoleniu jeszcze bardziej zmniejszał się: w 2013 r. do 2,6%, a w 2013 r. do 1,9%.
Wykres 65. Osoby dorosłe uczestniczące w kształceniu i szkoleniu w 2012, 2013 i w 2014 r. (%)
Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
Wskaźniki monitorujące Strategię rozwoju województwa – PODKARPACKIE 2020 dla priorytetu EDUKACJA
Aktualizacja wskaźników „Strategii rozwoju województwa – Podkarpackie 2020”
