1.2.1. BADANIA STOSOWANE I ROZWOJOWE OBEJMUJĄCE SPECJALIZACJE REGIONALNE JAKO KLUCZOWY CZYNNIK WZMACNIANIA PRZEWAG KONKURENCYJNYCH WOJEWÓDZTWA.
Jednym z podstawowych elementów budowania przewag konkurencyjnych regionu są badania stosowane i rozwojowe obejmujące specjalizacje regionalne.
Na podstawie Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS)[3] inteligentną specjalizacją wiodącą województwa podkarpackiego jest lotnictwo i kosmonautyka. Drugą inteligentną specjalizację wiodącą województwa podkarpackiego zdefiniowano jako obszar jakości życia. Inteligentna specjalizacja wspomagająca – informacja i telekomunikacja.
Na podstawie Raportu – badanie potencjałów i specjalizacji województwa Podkarpackiego (XI.2013r.), aktualną specjalizacją regionalną w ujęciu kluczowych branż jest przemysł lotniczy koncentrujący się w klastrach ,,Dolina Lotnicza”, ,,Avia-SPLot” i ,,Lotnictwa Lekkiego Ultralekkiego”. Ich zaplecze naukowo-badawcze tworzą uczelnie rzeszowskie, w tym przede wszystkim Politechnika Rzeszowska oraz grupa uczelni technicznych i jednostek naukowo-badawczych spoza regionu. Drugą specjalizacją regionalną są przedsiębiorstwa działające w zakresie technologii informacyjnych.
Szczególną rolę w rozwoju województwa podkarpackiego odgrywają badania stosowane prowadzone w laboratoriach uczelni wyższych regionu. Dotyczy to zwłaszcza Politechniki Rzeszowskiej, która dysponuje zespołem laboratoriów badawczych w takich dziedzinach jak lotnictwo, budowa maszyn, technologia tworzyw sztucznych, informatyka i automatyka oraz inne. Uniwersytet Rzeszowski wspiera innowacyjność regionu poprzez badania laboratoryjne z zakresu fizyki, biotechnologii, innowacji i wdrożeń w przemyśle spożywczym, przetwarzania biomasy i odpadów na energię, a wkrótce także mikroelektroniki i nanotechnologii. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie uruchomiła m.in. laboratoria automatyki i robotyki, inteligentnych systemów informacyjnych oraz hodowli komórek i tkanek.
Profil badawczy uczelni wyższych jest powiązany z kierunkami prowadzonych studiów, zatrudnianą kadrą naukową oraz w odniesieniu do części nauk (np. technicznych, biologicznych, chemicznych) z infrastrukturą laboratoryjną.
Wydatki per capita na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w województwie podkarpackim w 2011r. wyniosły 254,8 zł (źródło: GUS).Wydatki te plasowały województwo na 5 miejscu wśród województw w kraju. Były to najwyższe wydatki poniesione na B+R wśród województw Polski Wschodniej. Podkarpackie wyprzedzały nieznacznie województwa: pomorskie i wielkopolskie. Wydatki województwa podkarpackiego stanowiły odpowiednio 92,8% i 96,6% wydatków tych województw. Natomiast w odniesieniu do wydatków województwa małopolskiego było to już 70,3%. W porównaniu do zdecydowanego lidera w tym zakresie – województwa mazowieckiego – wydatki w województwie podkarpackim stanowiły zaledwie 28,7% wydatków, jakie przeznaczyło mazowieckie na badania B+R. Wydatki podkarpackiego w 2011 r. wyniosły poniżej średniej krajowej wynoszącej 303,30 zł.
W 2012 r. średnia wydatków dla wszystkich województw wzrosła do 372,50 zł. Wzrosły również wydatki w województwie podkarpackim do 298,00 zł, jednakże mniej, niż w innych województwach. Wydatki województwa podkarpackiego na B+R per capita stanowiły odpowiednio 67,39% wydatków województwa pomorskiego i 75,70% wydatków województwa wielkopolskiego, oraz 60,95% wydatków województwa małopolskiego. Nieco wzrosły wydatki podkarpackiego w stosunku do wydatków lidera – województwa mazowieckiego, w porównaniu z 2011 r. W 2012 r. stanowiły 32,28% wydatków tego województwa. Ponadto, więcej niż podkarpackie na badania B+R w 2012 r. przeznaczyły województwa dolnośląskie, łódzkie i lubelskie. Województwo podkarpackie w 2012 r. zostało sklasyfikowane na 9 miejscu w kraju pod względem wydatków na B+R per capita.
Kolejny rok przyniósł nieznaczny wzrost nakładów na działalność B+R w skali kraju (do 374,6 zł na 1 mieszkańca). Wydatki w województwie podkarpackim wzrosły natomiast o 74,9 zł w porównaniu do 2012 r. Podkarpackie z kwotą wydatków na działalność B+R 372,9 zł na 1 mieszkańca, znalazło się na 4 miejscu w kraju, chociaż poniżej średniej dla Polski. Podkarpackie zostało wyprzedzone nieznacznie przez pomorskie (wydatki podkarpackiego stanowiły 91,5% wydatków pomorskiego) oraz nieco więcej przez małopolskie (wydatki podkarpackiego stanowiły 75,4% wydatków małopolskiego). Wydatki podkarpackiego wzrosły nieznacznie, w porównaniu do 2012 r., w stosunku do lidera – województwa mazowieckiego, stanowiąc 34,8% wydatków tego województwa.
Wykres 14. Wydatki per capita na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w 2011 r., 2012 r. i w 2013 r. (zł)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
Udziały nakładów na działalność B+R finansowanych ze środków przedsiębiorstw krajowych w nakładach na działalność B+R ogółem w 2012 roku w województwie podkarpackim wynosiły 65,4% (1 miejsce w Polsce wg województw), co w porównaniu do 2011 roku stanowiło ponad 12 % wzrost. Podobnie w 2013 r. podkarpackie znalazło się na 1 miejscu w kraju mimo, że udział środków przedsiębiorstw krajowych w nakładach na działalność B+R spadł do 64,5% .
Mapa 3. Środki pochodzące z sektora przedsiębiorstw finansujące działalność B + R w nakładach wewnętrznych na działalność B + R według województw w 2013 r.
Źródło: Nauka i technika w 2013 r., GUS-Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2014, s. 75.
Liczba zatrudnionych w sektorze B+R (ogółem w EPC)[4] w województwie podkarpackim w 2011 r. wg danych GUS wynosiła 2 851,3. Zatrudnieni ci stanowili zaledwie 3,35% wszystkich zatrudnionych w kraju w tym sektorze. W 2012 r. wzrosła w skali kraju liczba zatrudnionych w sektorze B+R. Wzrosła również liczba zatrudnionych w województwie podkarpackim do 3 832,0 EPC stanowiąc 4,22% zatrudnionych w sektorze B+R w kraju. Zatrudnieni byli przede wszystkim w sektorze przedsiębiorstw (3 112,6 EPC). W sektorze szkolnictwa wyższego zatrudnionych było zaledwie 630,1 EPC, nie występowało natomiast zatrudnienie w sektorze rządowym.
W roku 2013 w skali kraju wzrosła o ponad 3 tys. EPC liczba zatrudnionych w sektorze B+R. Liczba zatrudnionych w tym sektorze wzrosła również w województwie podkarpackim, osiągając wielkość 4 329,8 EPC (4,6% zatrudnionych w sektorze B+R w kraju) lokując województwo na 8 miejscu w kraju oraz na 1 wśród województw Polski Wschodniej. Najwięcej zatrudnionych w sektorze B+R było w mazowieckim – ponad 29 tys. EPC, najmniej
w lubuskim nieco ponad 800 EPC.
Wykres 15. Liczba zatrudnionych w sektorze B+R ogółem w 2011 r., w 2012 r. i w 2013 r. (w EPC)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
W województwie podkarpackim udział samodzielnych pracowników naukowych w ogólnej liczbie nauczycieli akademickich w podstawowym miejscu pracy stanowił w 2012 r. 25%, w roku następnym spadł do 22,4%, by w 2014 wzrosnąć do 25,6% (dane z 4 uczelni: UR, PR, WSIiZ, WSPiA).
W tym okresie również wahała się liczba zespołów badawczych. W 2012 r. wynosiła 431 (w tym międzynarodowych 73), w 2013 r. spadła do 297 (w tym 17 międzynarodowych), a w 2013 r. wzrosła do 421 (w tym 12 międzynarodowych) – dane z 4 uczelni: UR, PR, WSIiZ, WSPiA.
Liczba zgłoszonych wniosków patentowych w 2011 r. z terenu województwa podkarpackiego wyniosła 120, z których uzyskano 53 patenty (na podst. GUS). Dane te plasowały województwo w grupie województw zgłaszających i uzyskujących najmniejszą liczbę patentów. W 2012 r. liczba zgłoszonych wniosków zmalała do 103, zmalała również do 49 liczba uzyskanych patentów. W 2013 r. liczba zgłoszonych wynalazków wzrosła do 113, wzrosła również do 78 liczba udzielonych patentów. W kolejnym roku zanotowano niewielki spadek: zgłoszonych wynalazków – 110, udzielonych patentów – 76.
Wykres 16. Liczba zgłoszonych wynalazków/liczba udzielonych patentów w województwie podkarpackim
w latach 2011- 2014 (szt.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL
Liczba zleceń badawczych dla uczelni w 2012 r. wyniosła 365, w 2013 r. wzrosła do 391, a w 2014 spadła do 326 (dane z 4 uczelni: UR, PR, WSIiZ, WSPiA). Wartość zleceń badawczych dla uczelni w 2012 r. wyniosła 54,9 mln zł, w 2013 spadła aż do 4,7 mln zł, w 2014 r. do 3,75 mln zł (dane z 4 uczelni: UR, PR, WSIiZ, WSPiA).
Wykres 17. Liczba i wartość zleceń badawczych dla uczelni w 2012 r., 2013 r. i w 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z UR, PR, WSIiZ, WSPiA
1.2.2. JAKOŚĆ KSZTAŁCENIA W RAMACH ISTNIEJĄCYCH I NOWYCH KIERUNKÓW STUDIÓW
Krajowe Naukowe Ośrodki Wiodące (KNOW) to najlepsze uczelnie publiczne i niepubliczne o największym potencjale rozwojowym. Status taki mogą uzyskać najbardziej innowacyjne polskie uczelnie, które prowadzą badania naukowe na najwyższym poziomie oraz współpracują ze środowiskiem biznesowym i komercjalizują wytworzoną wiedzę.
Są one wyłaniane w trybie konkursowym w wybranych obszarach wiedzy przez niezależne komisje z udziałem międzynarodowych ekspertów. Status KNOW daje priorytet przy ubieganiu się o środki z budżetu państwa i środki strukturalne UE na finansowanie inwestycji w aparaturę badawczą oraz inwestycji dydaktycznych. Takie rozwiązanie ma sprawić, że dotacje trafią do najlepszych naukowców, doktorantów i studentów.
Wśród kryteriów, jakie musi spełniać jednostka naukowa, ubiegająca się o przyznanie statusu KNOW, znajdują się m. in. prowadzenie badań naukowych na najwyższym poziomie, posiadanie uprawnień do nadawania stopni naukowych lub stopni w zakresie sztuki, prowadzenie studiów doktoranckich powiązanych z prowadzonymi badaniami naukowymi, zapewnianie wysokiej jakości kształcenia potwierdzonej oceną Polskiej Komisji Akredytacyjnej czy prowadzenie działań na rzecz rozwoju kadry naukowej. Istotnym warunkiem jest również prowadzenie współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie kryteriów, warunków i trybu ubiegania się o nadanie statusu Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego, przy ocenie wniosków konkursowych pod uwagę brane będą nie tylko liczba publikacji prac naukowych, znajdujących się w grupie 25% najlepszych czasopism z aktualnej listy filadelfijskiej (Journal Citation Reports) dla danego obszaru nauki czy liczba uzyskanych międzynarodowych grantów naukowych przyznawanych w Programach Ramowych Unii Europejskiej przez European Research Council oraz inne wiodące międzynarodowe instytucje finansujące badania naukowe, ale także współpraca jednostki z przedsiębiorcami w realizacji badań naukowych lub w procesie uruchamiania i prowadzenia centrów szkoleniowych. Istotne znaczenie będą miały również m. in. patenty udzielone za granicą oraz wynalazki, wzory użytkowe i wzory przemysłowe, które uzyskały ochronę i zostały wystawione na międzynarodowych wystawach lub targach, a także praktyczne zastosowanie badań naukowych prowadzonych przez pracowników naukowych lub naukowo-dydaktycznych.
Na status Krajowych Naukowych Ośrodków Wiodących i związane z nim finansowanie zasługiwać będą zatem nie największe ośrodki naukowe, lecz te, które oprócz prowadzenia badań naukowych na wysokim poziomie, będą również skutecznie współpracowały z otoczeniem oraz będą umożliwiały przedsiębiorcom korzystanie ze swoich zasobów naukowych. Ich innowacyjność musi przejawiać się nie tylko w samym procesie badawczym, ale także w zarządzaniu własnością intelektualną czy w działaniach na rzecz gospodarki i społeczeństwa, tak istotnych z punktu widzenia budowy nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy (www.pi.gov.pl)
Liczba jednostek, które uzyskały status Krajowych Naukowych Jednostek Wiodących (KNOW) w 2012 r. wynosiła 6 na terenie całego kraju. Były to: po 2 jednostki z województwa mazowieckiego i małopolskiego oraz po 1 jednostce z województwa podlaskiego i pomorskiego.
Z terenu województwa podkarpackiego w 2012 r. liczba jednostek KNOW wynosiła 0. W 2014 r. status KNOW otrzymały 4 jednostki[5]: Jagiellońskie Konsorcjum Naukowo-Biznesowe dla Badań Biomolekularnych i Komórkowych, Poznańskie Konsorcjum RNA, Centrum Studiów Polarnych, Wrocławskie Centrum Biotechnologii. Z terenu województwa podkarpackiego liczba jednostek KNOW wynosiła nadal 0.
1.2.3. SYSTEM KSZTAŁCENIA NA POZIOMIE WYŻSZYM WZMACNIAJĄCY SPECJALIZACJE REGIONALNE
Rozwój regionu wymaga kadr z wyższym wykształceniem, jednakże przewaga konkurencyjna wiąże się z dostosowaniem kierunków kształcenia, do potrzeb gospodarki.
Szczególną rolę wśród instrumentów, które służą modyfikacji oferty kierunków studiów dostępnych na uczelniach województwa podkarpackiego odgrywają kierunki zamawiane.
Kierunki zamawiane to lista kierunków technicznych, matematycznych i przyrodniczych ustanowiona przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Są one wyznaczane w ramach Poddziałania 4.1.2 „Zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy” Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
Program pilotażowy „Zamawianie kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych" rozpoczął się 1 października 2008 roku na podstawie zarządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Program zakłada m.in. motywacyjne stypendia dla najlepszych studentów wysokości 1000 zł oraz dofinansowanie uczelni, które prowadzą wspomniane kierunki, aby mogły podnieść atrakcyjność kształcenia, organizując dla studentów np. kursy wyrównawcze z matematyki fizyki, kursy z języka angielskiego, obozy naukowe, zajęcia dydaktyczne prowadzone przez wybitnych specjalistów z różnych dziedzin, kursy dające dodatkowe kwalifikacje i uprawnienia zawodowe, wyjazdy studyjne do przedsiębiorstw oferujących zatrudnienie absolwentów. Uczelnie biorące udział w projekcie oferują również nauczanie metodą e-learning, finansują udział studentów w konferencjach naukowo-technicznych. Studenci biorą udział w specjalistycznych kursach komputerowych oraz mają dostęp do najnowszych programów komputerowych, mogą korzystać z wiedzy oraz doświadczenia matematyków i ekspertów pracujących w bankach, instytucjach finansowych, informatycznych i laboratoriach. Aby dodatkowo wzbogacić ofertę kierunków zamawianych na wykłady zapraszani są znani profesorowie z zagranicy.
Celem programu jest zwiększenie liczby studentów na kierunkach, które zostały uznane przez ekspertów za strategiczne dla rozwoju polskiej gospodarki (www.kierunki-zamawiane.pl).
Od 2008 r., czyli od początku obowiązywania programu, uczestniczyło w nim 86 szkół wyższych, z którymi Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zawarło 266 umów na łączną kwotę ponad 1,1 miliarda złotych. Przez 5 lat na stypendia wydano ponad 200 milionów zł, skorzystało z nich 27,5 tys. studentów (www.szkola.wp.pl).
Z terenu województwa podkarpackiego kierunki zamawiane były lub są realizowane na następujących uczelniach:
• Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza,
• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie,
• Uniwersytet Rzeszowski,
• Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Jarosławiu,
• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie (www.kierunki-zamawiane.pl).
Na liście uczelni dofinansowanych do tej pory (I.2014 r.) z województwa podkarpackiego znajduje się Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza oraz Uniwersytet Rzeszowski (www.kierunki-zamawiane.pl).
Kierunki zamawiane realizowane na uczelniach województwa podkarpackiego to m.in.: informatyka, elektrotechnika, biotechnologia, inżynieria materiałowa, matematyka, mechanika i budowa maszyn, automatyka i robotyka, mechatronika.
Według stanu na 2012 r. w województwie podkarpackim liczba studentów studiujących na kierunkach zamawianych wynosiła 7 098 w następnym roku nieco wzrosła do 7 990 studentów. W roku 2014 liczba studentów na kierunkach zamawianych wyniosła już 8 458 (na podst. Źródeł własnych).
Liczba i wartość zakończonych projektów badawczo-rozwojowych w województwie podkarpackim zrealizowanych przez system grantowy (według stanu na 2012 r.) wyniosła 45 projektów na sumę 25,2 mln zł. W następnym roku liczba projektów spadła do 34 o wartości 21,9 mln zł. W roku 2014 liczba zakończonych projektów badawczo-rozwojowych wyniosła 36, a ich wartość 34,2 mln zł (na podst. Źródeł własnych)
Wskaźniki monitorujące Strategię rozwoju województwa - PODKARPACKIE 2020 dla priorytetu NAUKA, BADANIA I SZKOLNICTWO WYŻSZE
[3] Przyjęta Uchwałą Nr IX/167/15 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 25 maja 2015 r.
[4] EPC (Ekwiwalenty pełnego czasu pracy)-są to jednostki przeliczeniowe służące do ustalania faktycznego zatrudnienia w działalności badawczo-rozwojowej. Jeden ekwiwalent pełnego czasu pracy oznacza jeden osoborok poświęcony wyłącznie na działalność badawczą i rozwojową (www.stat.gov.pl).
[5] http://www.nauka.gov.pl/krajowe-naukowe-osrodki-wiodace/komunikat-o-ogloszeniu-konkursu-na-krajowe-naukowe-osrodki-wiodace-09.html
[6] Dane obejmują liczbę wszystkich nauczycieli akademickich oraz liczbę profesorów i doktorów habilitowanych, zatrudnionych na tzw. „pierwszym etacie” wg stanu na dzień 31 grudnia każdego roku. Zostaną corocznie zebrane z czterech największych uczelni wyższych regionu tj. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Rzeszowskiej, Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Przemyśl-Rzeszów. Po zsumowaniu danych z w/w uczelni, obliczony zostanie % udział samodzielnych pracowników naukowych (profesorów oraz doktorów habilitowanych) w łącznej liczbie pracujących nauczycieli akademickich.
[7] Dane o liczbie zespołów badawczych obejmują co najmniej 3 pracowników nauki, prowadzących wspólnie badania podstawowe, stosowane lub wdrożeniowe, posiadających ustalony przedmiot badań (temat badawczy) i których celem jest publikacja naukowa lub innowacja produktowa. Z kolei za międzynarodowy zespół badawczy uznaje się grupę naukowców spełniających warunki jak wyżej, zaś
w jej skład wchodzi co najmniej 2 naukowców zatrudnionych w podmiotach mających siedziby poza granicą Polski. Wskaźnik obejmie sumaryczne dane z 4 uczelni na dzień 31 grudnia każdego roku.
[8] Dane obejmujące liczbę przyjętych w ciągu roku zleceń badawczych (zawartych umów). Zostaną one corocznie zebrane z czterech największych uczelni wyższych regionu tj. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Rzeszowskiej, Wyższej Szkoły Informatyki
i Zarządzania w Rzeszowie oraz Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Przemyśl-Rzeszów w formie pisemnej, a następnie zsumowane.
[9] Dane obejmujące wartość realizowanych lub zrealizowanych (zakończonych) w ciągu roku zleceń badawczych, zostaną corocznie zebrane
z czterech największych uczelni wyższych regionu tj. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Rzeszowskiej, Wyższej Szkoły Informatyki
i Zarządzania w Rzeszowie oraz Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Przemyśl-Rzeszów w formie pisemnej, a następnie zsumowane.
[10] Dane zostaną zebrane w formie pisemnej ze wszystkich uczelni wyższych regionu, a następnie zsumowane. Obejmą one liczbę studentów studiujących na kierunkach zamawianych.
[11] Dane zostaną zebrane w formie pisemnej ze wszystkich uczelni wyższych regionu, a następnie zsumowane. Obejmą one liczbę i wartość zakończonych w roku kalendarzowym projektów badawczo-rozwojowych zrealizowanych poprzez system grantowy.
Aktualizacja wskaźników „Strategii rozwoju województwa – Podkarpackie 2020”
