1.5.1. POTENCJAŁ ORAZ ROZWÓJ IOB I SIECI ICH WSPÓŁPRACY
Instytucje otoczenia biznesu (IOB) to podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagają prowadzenie działalności gospodarczej. Polski system instytucji otoczenia biznesu jest bogaty, zarówno od strony liczby instytucji jak i ze względu na ich różnorodność.
Główne typy tych instytucji to: ośrodki przedsiębiorczości, których celem jest szeroka promocja i inkubacja przedsiębiorczości, dostarczanie usług wsparcia do małych firm
i aktywizacja rozwoju regionów peryferyjnych lub dotkniętych kryzysem strukturalnym, ośrodki innowacji – celem jest szeroka promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości, transfer technologii i dostarczanie usług proinnowacyjnych, aktywizacja przedsiębiorczości akademickiej i współpracy nauki z biznesem (zakładanym efektem ich działalności jest rozwijanie innowacji w aspekcie produktowym, procesowym i organizacyjnym) oraz instytucje finansowe, których celem jest ułatwienie dostępu do finansowania działalności nowo powstałych oraz małych firm bez historii kredytowej, dostarczanie usług finansowych dostosowanych do specyfiki innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych (na podst. www.pi.gov.pl).
W badaniu zrealizowanym w 2014 r. przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości zidentyfikowano w naszym kraju: 42 parki technologiczne, 23 inkubatory technologiczne, 24 akademickie inkubatory przedsiębiorczości - preinkubatory, 46 inkubatory przedsiębiorczości, 41 centrów transferu technologii - łącznie było to 176 instytucji, które pełniły istotną rolę w procesie dyfuzji technologii oraz wspierania rozwoju innowacyjnej przedsiębiorczości. W stosunku do 2012 r. ich liczba uległa zmniejszeniu o 13,3%. Najwięcej zmian zaszło w grupie parków technologicznych (22%) oraz inkubatorów (inkubatory technologiczne -20%, inkubatory przedsiębiorczości -20%).
Tabela 1. Liczba ośrodków innowacji i inkubatorów przedsiębiorczości w Polsce w latach 2012 i 2014
Źródło: Ośrodki innowacji w Polsce (z uwzględnieniem inkubatorów przedsiębiorczości). Raport z badania 2014, PARP, Warszawa 2014, s. 13.
Rozkład terytorialny ośrodków innowacji i inkubatorów przedsiębiorczości w skali kraju jest dość nierównomierny. Podkarpackie z 13 takimi ośrodkami sklasyfikowane zostało na 5 miejscu, razem z zachodniopomorskim.
Mapa 12. Ośrodki innowacji i inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2014 r.
Źródło: Ośrodki innowacji w Polsce (z uwzględnieniem inkubatorów przedsiębiorczości). Raport z badania 2014, PARP, Warszawa 2014, s. 14.
W podkarpackim największą liczbę stanowiły inkubatory technologiczne (4) podobnie jak w pomorskim.
Wykres 38. Rozkład ośrodków innowacji i przedsiębiorczości według województw
CTT – centrum transferu technologii
IP – inkubator przedsiębiorczości
IT – inkubator technologiczny
AIP - akademicki inkubator przedsiębiorczości
PT – park technologiczny/park naukowy
Źródło: Ośrodki innowacji w Polsce (z uwzględnieniem inkubatorów przedsiębiorczości). Raport z badania 2014, PARP, Warszawa 2014, s. 15.
W przeprowadzonych w 2010 r. badaniach na temat infrastruktury wsparcia innowacji w województwie podkarpackim (projekt systemowy „Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007 – 2013 w województwie podkarpackim” – Zadanie nr 14), najwięcej IOB stanowiły te, które zarejestrowane były w formie spółek prawa handlowego (prawie 35 %). Kolejną grupę pod względem liczebności stanowiły izby handlowe, rzemieślnicze, gospodarcze i rolnicze (23 %) i inne formy prawne – również (23 %). Mniejszy odsetek, bo około 15%, reprezentowały fundacje lub stowarzyszenia, a najmniejszy zajmowały szkoły, ośrodki szkoleniowe oraz ośrodki doskonalenia kadr (4 %).
Wykres 39. Forma organizacyjno-prawna instytucji otoczenia biznesu
Źródło: Pierwotne badania pilotażowe w zakresie – analiza infrastruktury wsparcia innowacji w ramach projektu systemowego „Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007 – 2013 w województwie podkarpackim”, Rzeszów 2012
Do głównych działań, jakie wskazały badane instytucje wsparcia w regionie, zaliczyć należy rozwój lokalny i regionalny oraz wspieranie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości (prawie 19 % z ogółu wszystkich działań prowadzonych przez IOB). Co siódme działanie Instytucji skierowane było na świadczenie pomocy w zakresie wykorzystywania funduszy unijnych (14 %), natomiast nieco mniej, bo 13 % wszystkich usług to promocja regionu i jego silnych stron w kraju i za granicą. Niecałe 10 % działań wszystkich instytucji otoczenia biznesu ukierunkowane było na aktywizację ludzi bezrobotnych, integrację europejską i współpracę międzynarodową, a także na naukę, badania
i rozwój, nowoczesne technologie i innowacje. 7 % działań stanowiły inne obszary działalności.
Wykres 40. Zakres działania badanych Instytucji w ujęciu procentowym
Źródło: Pierwotne badania pilotażowe w zakresie – analiza infrastruktury wsparcia innowacji w ramach projektu systemowego „Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007 – 2013 w województwie podkarpackim”, Rzeszów 2012
Adresatami oferty świadczonych usług przez badane instytucje były mikro, małe
i średnie firmy, samorządy, początkujący przedsiębiorcy, osoby bezrobotne i nieaktywne zawodowo, Instytucje badawczo-naukowe, grupy społeczne, takie jak: absolwenci / młodzież, osoby bezrobotne, osoby pracujące w instytucjach administracji publicznej oraz inni beneficjenci, w tym: duże przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne i rolnicy. Respondenci wskazywali, iż znaczenie w ich działalności mają firmy z sektora MŚP i stanowią 39 % całej grupy klientów. Drugą pod względem wielkości grupę stanowili początkujący przedsiębiorcy – 18 %. W dalszej kolejności z usług IOB korzystali inni beneficjenci (17 %), czyli przede wszystkim: rolnicy oraz duże przedsiębiorstwa krajowe i zagraniczne. Najmniejsze znaczenie wśród klientów instytucji otoczenia biznesu stanowiły instytucje badawczo-naukowe – zaledwie 0,75% ogółu beneficjentów.
Wykres 41. Udział grup beneficjentów korzystających z usług IOB w 2010 roku (w %)
Źródło: Pierwotne badania pilotażowe w zakresie – analiza infrastruktury wsparcia innowacji w ramach projektu systemowego „Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach 2007 – 2013 w województwie podkarpackim” Rzeszów 2012
Na podstawie danych własnych (dane otrzymane z Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego AEROPOLIS, Mieleckiego Parku Przemysłowego i Parku Przemysłowego Stare Miasto w Leżajsku) według stanu na 31.XII.2012 r. liczba inwestorów w parkach przemysłowych i technologicznych wynosiła 55. W kolejnym roku (2013) liczba inwestorów wzrosła do 56. Według stanu na 31.XII.2014 r. liczba inwestorów w parkach przemysłowych i technologicznych wyniosła 77.
Wartość inwestycji w parkach przemysłowych i technologicznych na podstawie danych własnych (dane otrzymane z Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego AEROPOLIS, Mieleckiego Parku Przemysłowego i Parku Przemysłowego Stare Miasto w Leżajsku) według stanu na 31.XII.2012 r. wynosiła ok. 1 mld zł. W następnym – 2013 r. wartość inwestycji wzrosła do 1 175,1 mln zł. Według stanu na 31.XII.2014 r. wartość inwestycji w parkach przemysłowych i technologicznych wyniosła 1 724 mln zł.
Liczba firm pozostających na rynku przez minimum 2 lata po opuszczeniu Inkubatora Przedsiębiorczości, Preinkubatora i Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości lub Inkubatora Technologicznego do liczby firm inkubowanych ogółem[23](na podstawie danych własnych) wg stanu na 2012 r. wynosiła 0. W 2013 r. liczba takich firm stanowiła 28%, a w kolejnym 2014 r. – wzrosła do 29,7%.
1.5.2. MOŻLIWOŚCI INSTYTUCJONALNE IOB W ZAKRESIE FINANSOWEGO WSPARCIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
Instytucje otoczenia biznesu posiadają możliwości finansowego wsparcia przedsiębiorczości. Formą takiego wsparcia mogą być fundusze pożyczkowe i poręczeniowe (www.ksu.parp.gov.pl).
Sieć funduszy pożyczkowych i poręczeniowych rozwija się w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych. Fundusze pożyczkowe i fundusze poręczeniowe funkcjonują na podstawie ogólnych przepisów prawa (kodeks cywilny, kodeks spółek handlowych). Równocześnie część funduszy funkcjonuje w ramach Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU), którego misją jest rozwój przedsiębiorczości poprzez zapewnienie najwyższej jakości usług w kluczowych obszarach wymagających wsparcia państwa.
Istotnym elementem funkcjonowania sieci funduszy są stowarzyszenia, które skupiają większość tych instytucji finansowych. W przypadku funduszy pożyczkowych - Polski Związek Funduszy Pożyczkowych, a w przypadku funduszy poręczeniowych - Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych. Działają one na rzecz poprawy warunków funkcjonowania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, upowszechniają wyniki działania funduszy, prowadzą wymianę dobrych praktyk, przygotowują okresowe raporty o funkcjonowaniu funduszy itp. Tym samym działają na rzecz poprawy dostępu przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego.
Podmiotem integrującym regionalne i lokalne fundusze poręczeń kredytowych z większościowym udziałem jednostek samorządu terytorialnego i mniejszościowym udziałem BGK jest Krajowa Grupa Poręczeniowa. W ramach tej organizacji wypracowywane są wspólne standardy działalności poręczeniowej we współpracy ze Związkiem Banków Polskich, podejmowane są prace nad wdrożeniem wspólnego systemu informatycznego oraz ratingiem funduszy.
Celem funduszy pożyczkowych jest zapewnienie finansowania zewnętrznego, przede wszystkim dla mikro- i małych przedsiębiorców oraz osób rozpoczynających działalność gospodarczą, mających trudności w zdobyciu finansowania komercyjnego (np. kredytu bankowego) z powodu braku wymaganych zabezpieczeń czy historii kredytowej.
Instytucje te oferują pożyczki przeznaczone na cele związane z podjęciem, prowadzeniem i rozwojem działalności gospodarczej, między innymi na: finansowanie inwestycji, wdrażanie nowych rozwiązań technicznych lub technologicznych, zakup maszyn i urządzeń, rozbudowę, adaptację lub modernizację obiektów produkcyjnych, handlowych, usługowych, zakup materiałów i surowców niezbędnych do realizacji założonego przedsięwzięcia gospodarczego.
W ramach KSU działa na terenie całego kraju kilkadziesiąt funduszy pożyczkowych, które na bardzo atrakcyjnych warunkach świadczą usługi finansowe przedsiębiorcom i osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą. Dzięki ich ofercie przedsiębiorca, który z powodu niewystarczającej zdolności kredytowej nie ma możliwości lub napotyka na znaczne trudności w uzyskaniu kredytu lub pożyczki z banku, może uzyskać środki na sfinansowanie i rozwój swojej działalności. Fundusze pożyczkowe pracują na podstawie porozumienia o współpracy podpisanego z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości. Dzięki podpisanym porozumieniom fundusze korzystają ze stałego doradztwa ze strony PARP, ich działalność podlega audytowi, a konsultanci świadczący usługę pożyczek dla firm uczestniczą w cyklicznych szkoleniach z zakresu usług finansowych, systematycznie otrzymują pakiety informacyjne i aktualizację aktów prawnych oraz mają możliwość korzystania z porad ekspertów finansowych. PARP prowadzi na ich rzecz akcje reklamowe i promocyjne (www.ksu.parp.gov.pl).
W 2014 roku 104 fundusze pożyczkowe dysponujące łącznie kapitałem w wysokości 2 537 844 tys. zł udzieliły 8 599 pożyczek. Łączna wartość udzielonych pożyczek wyniosła ponad 893,8 mln zł[24].
Fundusze poręczeniowe to ośrodki działające we współpracy z Krajowym Systemem Usług (KSU), które oferują poręczenia kredytowe dla osób prowadzących działalność gospodarczą. Usługa funduszu poręczeniowego skierowana jest do przedsiębiorców chcących pozyskać zewnętrzne środki na założenie bądź rozwój działalności, od których instytucja finansująca wymaga wiarygodnego poręczenia kredytowego. W ofercie funduszy poręczeniowych współpracujących z KSU znajdują się poręczenia kredytów, pożyczek i wadiów przetargowych (te ostatnie dostępne tylko w wybranych funduszach). W całym kraju funkcjonuje 45 funduszy poręczeniowych we współpracy z KSU na podstawie zawartego porozumienia. Każdy z tych funduszy poręczeń kredytowych działa w oparciu o Standard Usług, który jest wspólny dla wszystkich współpracujących z KSU funduszy poręczeniowych i gwarantuje najwyższą jakość usługi. KSU udziela funduszom poręczeniowym wsparcia w zakresie wprowadzania i utrzymywania odpowiednich standardów usług, m.in. bierze udział w procesie nadania ratingu kredytowego. Działalność funduszy poręczeniowych współpracujących z KSU jest stale monitorowana przez PARP.
Zgodnie z przepisem Kodeksu cywilnego, przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Często instytucje finansujące (banki, fundusze pożyczkowe, spółdzielcze kasy oszczędnościowo – kredytowe, podmioty świadczące usługi leasingowe oraz instytucje prowadzące działalność factoringową) wymagają od przedsiębiorców posiadania poręczenia od innej instytucji, co jest warunkiem koniecznym otrzymania finansowania. Poręczenie wymagane jest także w wielu przetargach o zamówienie publiczne. Warunkiem otrzymania poręczenia jest posiadanie zdolności kredytowej oraz uprzednie złożenie wniosku o finansowanie (kredyt lub pożyczkę) do instytucji finansującej, z którą fundusz poręczeniowy ma podpisaną umowę.
Dowodem wiarygodności funduszy poręczeniowych jest liczba wykonanych usług. W 2013 roku funkcjonowało 48 funduszy poręczeniowych, których łączne zaangażowanie (wartość aktywnych poręczeń) zbliżyło się do poziomu 1,3 mld zł, średnia na fundusz wyniosła więc 26,6 mln zł[25].
Na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości funduszom poręczeniowym działającym w ramach KSU nadawane są ratingi (www.ksu.parp.gov.pl).
W województwie podkarpackim w ramach KSU – usługi finansowe (udzielanie poręczeń) – współpracowały: Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych sp. z o.o.
w Rzeszowie oraz Lokalny Fundusz Poręczeń Kredytowych w Stalowej Woli Sp. z o.o[26].
Fundusze Pożyczkowe współpracujące w ramach KSU – usługi finansowe (udzielanie pożyczek) z województwa podkarpackiego to:
• Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A.
• Leżajskie Stowarzyszenie Rozwoju,
• Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli,
• Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.
• Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie[27]
Wartość udzielonych poręczeń przez fundusze poręczeń kredytowych[28]w 2011 r. w województwie podkarpackim wynosiła 49,9 mln zł, co stanowiło udzielone poręczenia w liczbie 232 szt. W kolejnym 2012 r. udzielono 214 poręczeń o wartości 35,3 mln zł, w 2013 r. – 271 poręczeń na kwotę 42,2 mln zł. W 2014 r. takich poręczeń udzielono jedynie 64, a ich wartość wyniosła 9,98 mln zł.
Wartość udzielonych pożyczek przez fundusze pożyczkowe (na podst. danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych) w 2010 r. w województwie podkarpackim wynosiła 9,99 mln zł, co stanowiło udzielone pożyczki w liczbie 118 szt. W 2011 r. fundusze pożyczkowe udzieliły 160 pożyczek na wartość 17,78 mln zł. W 2012 r. liczb udzielonych pożyczek spadła do 127, a wartość do 14,30 mln zł. W 2013 r. w podkarpackim zanotowano zdecydowany wzrost liczby udzielonych pożyczek – do 324 oraz wzrost wartości do 47,18 mln zł. Wzrost liczby i wartości udzielonych pożyczek zanotowano również w 2014 r. – do 776 i wzrost wartości do 53,45 mln zł.
1.5.3. IOB A PRZEDSIĘWZIĘCIA PROINWESTYCYJNE
Organizacją wydarzeń o charakterze informacyjno - promocyjnym, związanych z tematyką innowacyjności i klastrów, a także innymi projektami wsparcia dla klastrów zajmują się m.in. regionalne agencje rozwoju regionalnego (w tym: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego, Agencja Rozwoju Regionalnego „MARR” S.A., Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego), a także szereg innych instytucji, również z sektora nauki (np. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania
w Rzeszowie).
Szczególne miejsce wśród podkarpackich IOB zajmuje Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego, która podejmuje działania w wielu obszarach, m.in. w zakresie działalności doradczej, finansowej, wsparcia przedsięwzięć gospodarczych, promocji regionu oraz pozyskiwania zagranicznych środków pomocowych. Dodatkowym atutem jest kompleksowa obsługa inwestora oraz status zarządcy PPNT. Działania na rzecz przedsiębiorczości i innowacyjności rozwoju są zatem skoncentrowane w jednym miejscu, co czyni zarządzanie rozwojem na poziomie regionu znacznie bardziej efektywnym.
Zasadniczą rolę w rozwoju przedsiębiorczości odgrywa Krajowy System Usług (KSU). Wszystkie ośrodki KSU korzystają ze wsparcia merytorycznego i organizacyjnego ze strony PARP. Dodatkowo, system podlega stałemu monitoringowi ze strony Agencji, dzięki czemu jakość usług świadczonych na rzecz przedsiębiorców jest niezmiennie na najwyższym poziomie. PARP dodatkowo wspiera ośrodki poprzez działania promocyjne i informacyjne oraz system cyklicznych szkoleń dla konsultantów i doradców. Ośrodki KSU oferują doradztwo biznesowe dla firm na każdym etapie prowadzenia działalności gospodarczej.
Wszystkie ośrodki współpracujące z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości w ramach KSU działają na podstawie wypracowanych Standardów Usług. Doradztwo biznesowe można uzyskać w Punktach Konsultacyjnych, ośrodkach Krajowej Sieci Innowacji oraz ośrodkach realizujących usługi w zakresie ochrony środowiska a także ośrodki testujące nowe usługi pilotażowe. Wiele organizacji tworzących KSU współpracuje jednocześnie z innymi znanymi sieciami, takimi jak Enterprise Europe (konsorcja dawnych Centrów Euro Info, EIC i Ośrodków Przekazu Innowacji, IRP).
Liczba wykonanych usług doradczych o charakterze ogólnym świadczona przez podmioty zaliczone do KSU w województwie podkarpackim wyniosła: w 2011 r. 1 830, w 2012 r. – 2 070, w 2013 r. – 5 942, a w 2014 r. – 4 945 (na podst. danych PARP).
Liczba wykonanych usług szkoleniowych świadczona przez podmioty zaliczone do KSU w województwie podkarpackim wyniosła: w 2011 r. 688, w 2012 r. – 273, w 2013 r. – 342, a w 2014 r. - 741 (na podst. danych PARP).
Liczba wykonanych usług doradczych o charakterze proinnowacyjnym KSU świadczona przez podmioty Krajowej Sieci Innowacji KSU w województwie podkarpackim wynosiła: w 2011 r. 126, w 2012 r. – 44, w 2013 r. – 93, a w 2014 r. – 190 (na podst. danych PARP).
Liczba wykonanych usług doradczych w zakresie finansowania zwrotnego (pożyczki, poręczenia) świadczona przez podmioty Krajowej Sieci Innowacji KSU w województwie podkarpackim wynosiła: w 2011 r. 0, w 2012 r. – 125, w 2013 r. – 324, a w 2014 r. – 476 (na podst. danych PARP).
Wskaźniki monitorujące Strategię rozwoju województwa - PODKARPACKIE 2020 dla priorytetu INSTYTUCJE OTOCZENIA BIZNESU
*Wartości wskaźników 9 i 10 zostały podane na podstawie danych otrzymanych z Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego Aeropolis, Mieleckiego Parku Przemysłowego i Parku Przemysłowego Stare Miasto w Leżajsku
[23] AIP nie monitoruje firm, które założyły działalność poza AIP (liczba firm inkubowanych w AIP wg stanu na: 31.XII.2013 r. – 60, 31.XII.2014 r. - 118.
[24] Rynek funduszy pożyczkowych w Polsce. Raport 2014, Polski Związek Funduszy Pożyczkowych, Warszawa 2015, s.18-19.
[25] Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce – stan w dniu 31.12.2013 r., Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa 2014, s.7.
[26] Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce – stan w dniu 31.12.2013 r., Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa 2014, s.30.
[27] Rynek funduszy pożyczkowych w Polsce. Raport 2014, Polski Związek Funduszy Pożyczkowych, Warszawa 2015, s.70-72.
[28] Informacje uzyskane z Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych (dane z Podkarpackiego Funduszu Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. oraz z Lokalnego Funduszu Poręczeń Kredytowych w Stalowej Woli Sp. z o.o.)
[29] Dane pozyskiwane na podstawie Raportu o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce oraz na podstawie informacji zebranych przez właściwy merytorycznie Departament Urzędu Marszałkowskiego od działających na terenie regionu funduszy poręczeniowych.
[30] Na podstawie informacji z Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych oraz informacji zebranych przez właściwy merytorycznie Departament Urzędu Marszałkowskiego od działających na terenie regionu funduszy pożyczkowych.
[31] Na podstawie informacji z Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz zebranych przez właściwy merytorycznie Departament Urzędu Marszałkowskiego.
[32] Na podstawie rejestru prowadzonego przez Instytucje Zarządzające Parkami Przemysłowymi i Technologicznymi działającymi na terenie województwa podkarpackiego. Instytucje Zarządzające:
- Podkarpackim Parkiem Naukowo -Technologicznym AEROPOLIS,
- Mieleckim Parkiem Przemysłowym,
- Parkiem Przemysłowym Starego Miasta w Leżajsku.
Na podstawie informacji uzyskanych od instytucji zarządzających w/w podmiotami.
Aktualizacja wskaźników „Strategii rozwoju województwa – Podkarpackie 2020”
