Regionalne Obserwatorium Terytorialne - 4.1 Zagrożenia oraz usuwanie ich negatywnych skutków

4.1.1. POWÓDŹ

Uwarunkowania geograficzne i geomorfologiczne powodują, że do jednych z największych zagrożeń występujących w województwie podkarpackim, należy zagrożenie powodzią. Skala tego zjawiska przybierała w ostatnich kilkunastu latach wymiary spełniające kryterium klęski żywiołowej. Z kolei występujący niedostatek wody, niesie ze sobą ryzyko suszy.

Powodzie w Europie są stosunkowo częste i nawiedzają prawie wszystkie kraje członkowskie UE.
W ostatnich kilkunastu latach, obszarem który szczególnie doświadczał szkód z tego powodu była Europa Środkowa.
Jednym z najbardziej poszkodowanych krajów jest Polska, w której zagrożenie powodziami występuje przez cały rok. Od listopada do kwietnia, do powodzi dochodzi na obszarach nizinnych. Z kolei od maja do września, zagrażają one terenom wyżynnym oraz górskim.

Mapa 62. Tereny Polski narażone na niebezpieczeństwo powodzi

4.1.1

Źródło: http://www.kzgw.gov.pl/pl/Wstepna-ocena-ryzyka-powodziowego.html

Województwo podkarpackie położone jest na obszarze dorzecza górnej Wisły. Cieki wodne regionu cechuje znaczna nieregularność przepływów. Ma to związek ze zmiennymi warunkami atmosferycznymi doprowadzającymi w czasie intensywnych opadów do wezbrań, a w czasie suszy do niżówek. Tereny górskie i podgórskie województwa narażone są na dość częste występowanie lokalnych powodzi. Natomiast główne zagrożenie powodziowe, niosące ryzyko zalania znacznych obszarów występuje w dolinach największych rzek, tj. Wisły, Sanu, Wisłoka i Wisłoki. Ryzyko powodzi zwiększają również wpływające na teren województwa z przygranicznych obszarów Ukrainy rzeki: Lubaczówka, Szkło i Wisznia. Niski poziom retencji wód powierzchniowych i gruntowych oraz brak zbiorników retencyjnych, polderów, suchych zbiorników, zbiorników z rezerwą powodziową jest dodatkowym czynnikiem zwiększającym zagrożenie powodziowe. Do tego należałoby dodać potrzebę dostosowania istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej do występujących w ostatnich latach zmian klimatycznych, w szczególności związanych z powtarzającymi się w okresie letnim zjawiskami nawalnych deszczów.

Tak więc na znacznym terenie województwa podkarpackiego występuje możliwość wystąpienia powodzi. Z racji uwarunkowań klimatycznych oraz występowania terenów górskich i podgórskich, zjawisko to ma miejsce stosunkowo często.

Zagrożenie powodziami stanowi problem wielu województw w Polsce, nie mniej region województwa podkarpackiego należy do grupy tych, gdzie szkody bywają jednymi
z największych. Szczególnie zagrożona powodziami jest część środkowa oraz północna województw.

Analizując źródła zagrożenia powodziowego w województwie, pozostają one w ścisłym związku z:
• niedostosowaniem istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej (m.in. obwałowań) do występujących zmian klimatycznych (nawalne deszcze),
• wysokim zróżnicowaniem środowiska geograficznego województwa oraz niskim poziomem retencji wód powierzchniowych i gruntowych, co w sytuacji nawałnic (opady o dużym natężeniu i gwałtownym przebiegu) i opadów rozlewnych (o długotrwałym przebiegu) doprowadza do wysokich, a niekiedy także szybkich wezbrań wody,
• rozwojem sieci osadniczej i zmianami w użytkowaniu gruntów na terenach przyległych do cieków wodnych, poprzez zmniejszanie powierzchni czynnych biologicznie (chłonnych), na rzecz powierzchni utwardzonych,
• uszczelnianiem powierzchni w obszarach zurbanizowanych, co przy wysokich opadach może wywoływać niedrożność kanalizacji burzowej,
• likwidacją naturalnych polderów nadrzecznych oraz brakiem konserwacji rowów melioracyjnych,
• niewłaściwymi parametrami mostów i przepustów, ograniczającymi przekrój koryta wielkiej wody, co doprowadza do zalań terenów zurbanizowanych, uszkodzeń tych budowli oraz towarzyszących im dróg,
• brakiem zbiorników retencyjnych, polderów, suchych zbiorników, zbiorników z rezerwą powodziową mogących zatrzymać spływ wód w górnych partiach zlewni.

Skutkiem wysokiego stanu przepływających wód powierzchniowych są podtopienia. Badania Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie wykazały, że na ok. 14% powierzchni województwa podkarpackiego, nie można wykluczyć takich zdarzeń. W pierwszej kolejności obejmują one tereny naturalnych podtopień, występujące w dolinach rzek i starorzeczy, na obszarach bagien i mokradeł i ich najbliższym sąsiedztwie, a także niecki i tarasy rzeczne.

Mapa 63. Obszary zagrożone podtopieniami w województwie podkarpackim

4.1.2

Źródło: Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego

Ważnymi urządzeniami technicznymi służącymi ochronie przeciwpowodziowej w województwie są środki ograniczające wielkość wezbrania, w postaci: zbiorników dużej retencji (na rzece San zbiorniki „Solina” i „Myczkowce”, na rzece Wisłok zbiornik „Besko”), polderu Flora na rzece Morwawa (wpływającego na gospodarkę wodną Wisłoka) oraz zbiorników małej retencji.

Do podstawowych środków ograniczających zasięg powodzi w regionie, należą wały przeciwpowodziowe, uformowane w leżących na terenie województwa dolinach Wisły i jej dopływach, a także środki ograniczające skutki powodzi na terenach przybrzeżnych w postaci zabudowy koryt rzek i potoków.

Na podstawie danych statystycznych prowadzonych przez Komendę Główną Państwowej Straży Pożarnej w 2014 r. w całym kraju miało miejsce 5 191 miejscowych zagrożeń związanych z przyborem wód i 26 497 związanych z opadami deszczu. Najwięcej zdarzeń związanych z przyborami wód miało miejsce w województwie małopolskim (2 577), podkarpackim (648) i śląskim (304), najmniej w podlaskim (22). Również miejscowe zagrożenia związane z opadami deszczu najbardziej dotknęły województwo małopolskie(7 531 zdarzeń). Znaczną liczbę zarejestrowano w podkarpackim (2 979)i śląskim (2 820). Najmniej zagrożeń związanych z opadami deszczu wystąpiło w warmińsko-mazurskim (197).

Wykres 200. Miejscowe zagrożenia: przybory wód i opady deszczu w 2014 r.

4.1.3

Opracowanie własne na podstawie: Dane statystyczne KG PSP [źródło: www.kgpsp.gov.pl, dostęp 08.01.2016r.
Liczba ludności z terenu województwa podkarpackiego zabezpieczonej/chronionej przed powodzią z terenów narażonych na występowanie tego zjawiska w 2011 r. wynosiła 170 tys. (na podst. danych Podkarpackiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych). Jest to liczba ludności zamieszkującej miejscowości chronione przez istniejące obwałowania, zbiorniki retencyjne, poldery oraz inne urządzenia wodne na terenie województwa podkarpackiego. W kolejnych latach liczba ta zwiększała się. W 2012 r. liczba ludności zabezpieczonej/chronionej przed powodzią z terenów narażonych na występowanie tego zjawiska wzrosła do 172,3 tys. osób. W 2013 r. takich osób było już około 177,7 tys. osób, a w 2014 r. – 178,18 tys. osób.

4.1.2. OSUWISKA

Kolejnym najczęściej występującym zagrożeniem na terenie województwa podkarpackiego jest osuwanie się mas ziemi.

Osuwisko to proces przemieszczania się mas ziemnych, powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych podłoża, wywołany siłami przyrody lub działalnością człowieka (podkopanie stoku lub jego znaczne obciążenie). Ponad 95% wszystkich osuwisk w Polsce ma miejsce na obszarze 6% powierzchni kraju, jaką stanowią polskie Karpaty. Można je napotkać również na wybrzeżach Bałtyku, w dolinach dużych rzek oraz tam, gdzie rzeki tworzą głęboko wcięte doliny o stromych zboczach.

Południowa część województwa podkarpackiego, którą pokrywają Pogórze i Góry Karpackie z racji budowy geologicznej należy do terenów o wysokim zagrożeniu zjawiskami ruchów masowych gruntu. Sprzyjają im warunki hydrometeorologiczne oraz ekspansywna działalność człowieka. Intensywne, a częściej długotrwałe opady deszczu doprowadzają do wysokiego stopnia nasączenia głębszych warstw gruntu. Gruba pokrywa zwietrzelinowa oraz obecność w podłożu mułowców pokrywających warstwy skalnych iłów i łupków, sprzyja powstawaniu osuwisk. Dotyczy to zwłaszcza obszarów, gdzie warstwy przepuszczalne spoczywają na nieprzepuszczalnych, plastycznych np. piaskowce na łupkach, pokrywy piasków i żwirów na iłach. Najbardziej narażone na tego typu zjawiska są zbocza o kącie nachylenia 9-25°, szczególnie w przedziale 9-14°. Znacznie mniejsze natężenie procesów zaobserwowano na zboczach nachylonych pod kątem powyżej 25°, natomiast poniżej 9 zjawiska występują rzadko.

W północnej części województwa, na obszarze Kotliny Sandomierskiej sporadycznie możemy spotkać tereny zagrożone ruchami masowymi ziemi. Występują one głównie w obrębie teras rzecznych i starorzeczy.

Inwentaryzacja osuwisk w województwie przeprowadzona została po powodzi w 2001 roku. Wykazała ona 2 658 lokalizacji, przy czym część osuwisk miała formę aktywną, a pozostałe były nieczynne. Jednak stan bierności nie wyklucza możliwości ich uaktywnienia w warunkach długotrwałych opadów.

W oparciu o uwarunkowania geologiczne oraz występowanie procesów osuwiskowych w ostatnich kilkunastu latach, w tym powiązanych z powodzią, która miała miejsce w 2010 roku ustalono, że obszary zagrożenia osuwiskowego znajdują się na terenie 14 powiatów województwa. Największa skala czynnych procesów osuwiskowych obejmuje tereny powiatów: strzyżowskiego, dębickiego, ropczycko-sędziszowskiego, krośnieńskiego, jasielskiego, rzeszowskiego, łańcuckiego, jarosławskiego oraz przemyskiego. Najbardziej zagrożonymi obszarami są tereny gmin położonych w obrębie pogórzy. Do gmin, w których osuwiska zajmują powyżej 5% ich powierzchni należą: Dębica, Brzyska, Wielopole Skrzyńskie, Wiśniowa, Czudec, Strzyżów, Korczyna, Jasienica Rosielna, Domaradz, Chmielnik, Jawornik Polski, Dynów, Dubiecko, Krzywcza, Przemyśl i miasto Przemyśl.

Mapa 64. Obszary osuwiskowe w województwie podkarpackim.

4.1.4

Źródło: Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego

Osuwiska doprowadzają do dewastacji obiektów materialnych (w tym katastrof budowlanych) oraz zniszczeń lub deformacji terenów uprawnych znajdujących się na ruchomej powierzchni, jak i na drodze uruchomionych mas ziemnych.

4.1.3. KATASTROFY KOMUNIKACYJNE, CHEMICZNO-EKOLOGICZNE ORAZ POŻARY

Nieodłącznym zjawiskiem towarzyszącym rozwojowi społeczno-gospodarczemu województwa podkarpackiego jest wzrost zagrożeń komunikacyjnych.

Najwyższy stopień zagrożenia w infrastrukturze drogowej przy uwzględnieniu natężenia ruchu, znaczenia szlaków komunikacyjnych oraz ich stanu technicznego, występuje najczęściej wzdłuż głównych dróg województwa, szlaków kolejowych o znaczeniu międzynarodowym
i krajowym.

Według Analizy stanu bezpieczeństwa i porządku w ruchu drogowym na drogach województwa podkarpackiego w 2013 roku było zdecydowanie bezpieczniej, niż w latach poprzednich. W 2012 r. po raz pierwszy od 10 lat w wypadkach zginęło mniej, niż 200 osób. Z policyjnych analiz wynikało, że bardzo wyraźnie zmniejszyła się także liczba wypadków i rannych w tych zdarzeniach. W roku 2013 wskaźniki liczby wypadków, liczby zabitych i liczby rannych na 100 tys. mieszkańców były niższe, niż w roku poprzednim.

Dane za 2013 r. wskazują, iż województwo podkarpackie pod względem liczby wypadków znajdowało się na 7 miejscu w kraju (1 811 wypadków). Była to jednocześnie największa liczba spośród województw Polski Wschodniej. Najwięcej wypadków w kraju - ponad 4,5 tys. odnotowano w województwie mazowieckim i w województwie śląskim. Najmniejszą liczbę wypadków w kraju zanotowano w województwie lubuskim (747).

Wykres 201. Wypadki drogowe i ich skutki w 2013 r.

4.1.5

Opracowanie własne na podstawie: Analiza bezpieczeństwa i porządku w ruchu drogowym na terenie województwa podkarpackiego w 2013 roku, Komenda Wojewódzka Policji w Rzeszowie, Rzeszów 2014

W 2014 r. spadła w naszym kraju liczba wypadków drogowych do 34 970. Najwięcej takich wypadków odnotowano w województwie mazowieckim (4 385 z których 2 031 zarejestrowanych przez Komendę Stołeczną Policji w Warszawie). Najmniej wypadków drogowych miało miejsce w województwie podlaskim (692). W podkarpackim zanotowano 1 751 wypadków, co plasowało województwo na 8 miejscu w kraju. Nadal jednak w podkarpackim odnotowano najwięcej wypadów spośród województw Polski Wschodniej.

Wykres 202. Wypadki drogowe i ich skutki w 2014 r.

4.1.6

Opracowanie własne na podstawie Wypadki drogowe w Polsce w 2014 roku, Komenda Główna Policji, Warszawa 2015

Kolejnym rodzajem zagrożeń, wynikającym z działalności człowieka, są zagrożenia awariami – skażenia chemiczno – ekologiczne.

Na występowanie skażeń chemiczno – ekologicznych ma wpływ działalność zakładów zaliczonych do dużego i zwiększonego ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Do skażeń dochodzi najczęściej w przypadkach: magazynowania lub przetwarzania materiałów niebezpiecznych w ilościach podprogowych poza terenem zakładów oraz transportu drogowego i kolejowego. Dodatkowo na wystąpienie skażenia środowiska narażone są tereny przebiegu gazociągów średniego i wysokiego ciśnienia.

Działalność produkcyjna w ramach niektórych rodzajów przemysłu, niesie ze sobą ryzyko poważnych awarii, zagrażających środowisku, a także życiu i zdrowiu okolicznych mieszkańców. W szczególności ryzyko to wiąże się z zakładami korzystającymi z produktów destylacji ropy naftowej i substancji palnych, skrajnie łatwo palnych gazów skroplonych i gazu ziemnego oraz substancji toksycznych i innych substancji niebezpiecznych.

Z danych statystycznych KG PSP wynika, iż chemicznych zagrożeń miejscowych było
w 2014 r. na terenie kraju 6 129, a ekologicznych 1 231. Najczęściej wśród województw zagrożenia chemiczne dotykały województwo śląskie (1 208), zagrożenia ekologiczne dotykały najczęściej województwo mazowieckie (328) i województwo śląskie (326). Najrzadziej zagrożenia chemiczne występowały w podlaskim (80), a ekologiczne w województwie świętokrzyskim (3). W podkarpackim zarejestrowano 192 zagrożenia chemiczne (10 miejsce w kraju) i 27 zagrożeń ekologicznych
(10 miejsce w kraju łącznie z łódzkim).

Wykres 203. Miejscowe zagrożenia: chemiczne i ekologiczne w 2014 r.

4.1.7